अमेरिकेमध्ये कॉफीचा सर्रास वापर केला जातो. सुमारे ७५ टक्के प्रौढ व्यक्ती कॉफीचा आनंद रोज घेतात. कॉफीमध्ये कॅफिन आणि अन्य घटक असतात. त्यामुळे मन ताजेतवाने होते. जागरूकता वाढते. याचमुळे कॉफीचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतो. झोपेतून जागे होऊन दिवसाची सुरुवात उत्साही होण्यासाठी नेहमीच अनेक जण सकाळी एक कप कॉफीचा स्वाद घेतात. पण, नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनमध्ये प्रकाशित एका संशोधनानुसार, काही व्यक्तींना कॉफी प्यायल्यानंतर हवा तसा उत्साह वाटत नाही. तसेच काही कालावधीसाठी जाग येते; पण त्यानंतर झोप येते. दिवसभर अंगात आळस राहिल्यासारखे वाटते. असा उलट परिणाम का दिसतो? यामागची कारणे काय आहेत? हे या संशोधकांनी शोधनिबंधामध्ये मांडले आहे.
– राजेंद्र कृष्णराव घोरपडे
कॉफी प्यायल्यानंतरही कशामुळे वाटतो थकवा?
संशोधकांच्या मते, झोपेची कमतरता, कॅफिनचा प्रभाव, शरीरातील पाण्याचे उत्सर्जन, ॲडेनोसिनची पातळी, रक्तातील साखरेच्या प्रमाणातील बदल, कॅफिनच्या चयापचयातील वैयक्तिक फरक या कारणांमुळे कॉफी प्यायल्यानंतरही थकवा जाणवू शकतो.
झोपेची कमतरता
उत्तम आरोग्यासाठी कमीत कमी सात तासांची झोप आवश्यक आहे. पण बऱ्याचदा या धकाधकीच्या जीवनात तितकी पुरेशी झोप आपणास मिळत नाही. अमेरिकेतील एकतृतीयांश माणसांची रात्रीची झोप सात तासांपेक्षा कमी आहे. कॉफीमुळे ताजेतवाने जरूर वाटते; पण झोप घालवण्यासाठी हा योग्य पर्याय निश्चितच नाही. व्यवस्थित झोप न झाल्याने थकवा जाणवतो. जागरुकता कमी होते. एखाद्या कृतीला पटकन प्रतिक्रिया देण्याचा वेगही मंदावतो, तसेच मनातील विचारावरही नकारात्मक परिणाम होतो. यासाठीच थकवा घालवण्यासाठी अधिक कॉफी घेणे आरोग्यावर परिणामकारक ठरू शकते. कॅफिनचे प्रमाणापेक्षा जास्त सेवन झोपेवरसुद्धा परिणाम करू शकते. दुसऱ्या दिवशी तुम्हाला पेंग आल्यासारखे, डुलकी आल्यासारखे किंवा आळसावल्यासारखे वाटू शकते. शरीरात मोठ्या प्रमाणात थकवाही जाणवू शकतो.
कॅफिनचा प्रभाव
कॉफीचे सेवन केल्याने सुरुवातीला मूड सुधारतो तसेच शारीरिक थकवा जाऊन ताजेतवानेही वाटू लागते; पण वारंवार कॉफीच्या सेवनाने त्याचा प्रभाव शरीरावर जाणवू लागतो. नंतर मात्र कॉफीचा प्रभाव कमी झाल्यासारखे वाटू लागते. या काळात अधिक सेवन करूनही ताजेतवाने वाटत नाही. झोपेवरही याचा परिणाम झाल्याचे जाणवू लागते. पण तीन दिवस कॉफीचे सेवन थांबवल्यास कॅफिनचा प्रभाव कमी होतो. पण कॅफिनच्या कमतरतेमुळे डोकेदुखी, कमी जागरूकता आणि थकवा जाणवल्यासारखे वाटू लागते. असा उलटा परिणामही जाणवतो.
निर्जलीकरण
कॉफीला लघवीचे प्रमाण वाढवणारा पदार्थ असेही मानले जाते. यामुळे लघवीचे प्रमाण वाढून शरीरातील पाणी कमी होण्यास ती कारण ठरू शकते. रात्रीच्या वेळी बाथरूमला जाण्याची सवय लागल्याने झोपेवर याचा परिणाम होतो. साहजिकच यामुळे दुसऱ्या दिवशी थकवा जाणवतो. या व्यतिरिक्त सौम्य निर्जलीकरणामुळेही थकवा जाणवू शकतो. सौम्य निर्जलीकरण संज्ञानात्मक कार्यक्षमता कमी करू शकते, स्मरणशक्ती कमी करू शकते आणि चिंता आणि तणाव वाढवू शकते. नियमित कॉफी न पिणाऱ्या व्यक्तीवरही निर्जलीकरणाचा परिणाम होण्याची अधिक शक्यता असते; मात्र शरीरात कॅफिनची विशिष्ट पातळी गाठल्याशिवाय परिणाम दिसून येत नाही.
रक्तातील साखरेच्या प्रमाणात बदल
सकाळी कॉफीचे प्यायल्याने इन्सुलिन प्रतिकारकतेस कारणीभूत ठरते. याचा शरीरावर प्रतिकूल परिणाम झालेला पाहायला मिळतो. शरीरातील साखरेच्या प्रमाणावर परिणाम होतो. रक्तातील साखरेच्या प्रमाणात तात्पुरती लाट निर्माण होऊ शकते. डायबेटिक्स आणि उच्च रक्तदाब असणाऱ्या व्यक्तींमध्ये, विशेषतः महिलांमध्ये हे प्रकर्षाने जाणवते. जरी तुमची रक्तातील साखर वैद्यकीयदृष्ट्या उच्च पातळीवर पोहोचली नाही, तरीही तुमच्या रक्तातील साखरेची पातळी कमी झाल्यानंतर तुम्हाला कमी रक्तातील साखरेमुळे थकवा जाणवू शकतो. साखरेचे सेवन केल्यानंतर काही तासांत, रक्तातील साखरेची पातळी वर जाते आणि नंतर पुन्हा खाली येते आणि रक्तातील साखरेचा तुमच्या ऊर्जा पातळीवर परिणाम होऊ शकतो.
ॲडेनोसिनची पातळी
झोप येत नाही तेव्हा शरीरात ॲडेनोसिन निर्माण होते. ॲडेनोसिन हे असे रसायन आहे, ज्यामुळे आपणास झोप येते किंवा तंद्री लागते. कॉफीच्या सेवनामुळे ॲडेनोसिन ब्लॉक केले जाते, यामुळे शरीरात उत्साह वाढतो आणि थकवा कमी होतो. हे रसायन झोपेला उत्तेजन देणारे परिणाम टाळण्यापासून रोखते. तथापि, संशोधन असे सूचित करते की, शरीर ॲडेनोसिनला संवेदनशीलता वाढवून या प्रभावाची भरपाई करते. एकदा कॉफीचे दुष्परिणाम संपले की परिणामी वाढीमुळे झोप आणि स्नायूंचा थकवा येऊ शकतो.
कॅफिन चयापचय
प्रत्येकाच्या शरीरात कॅफिनचे चयापचय सारखे नसते. जर तुम्ही हळूहळू चहाच्या पानांत किंवा कॉफीच्या बियांत असणारे उत्तेजक द्रव्य चयापचय केले तर कदाचित तुम्हाला इतर लोकांइतके लवकर सतर्क वाटत नाही. याउलट, जर तुम्ही चहाच्या पानांत किंवा कॉफीच्या बियांत असणारे उत्तेजक द्रव्य द्रुतगतीने चयापचय केले तर त्याचा तुमच्यावर तितका परिणाम होणार नाही किंवा ते लवकर झिजेल, ज्यामुळे लवकर झोपेची भावना निर्माण होईल. एक व्यक्ती कॅफिन किती लवकर चयापचय करते यावर अनेक घटक परिणाम करतात. सिगारेट ओढण्याची सवय असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये कॅफिनचे चयापचय वेगाने होते. याउलट, गर्भधारणा किंवा यकृताचे रोग असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये कॅफिनचे चयापचय कमी वेगाने होऊ शकते.
अनुवांशिकता
संशोधकांच्या मते, यावर अधिक संशोधनाची आवश्यकता आहे. पण संशोधकांना असे आढळले आहे की, अनुवांशिकता काही व्यक्तींमध्ये कॅफिनला वेगवेगळा प्रतिसाद देते. याचे वेगवेगळे परिणामही पाहायला मिळतात. विशिष्ट जनुके असणे तुम्हाला कॅफिनच्या नकारात्मक परिणामांविषयी अधिक संवेदनशील बनवू शकते, जसे की चिंता किंवा झोपेत व्यत्यय. जर कॅफिन घेतल्यास तुमच्या झोपेवर नकारात्मक परिणाम होत असेल तर परिणामी तुम्हाला दिवसा थकवा वाटू शकतो.
कॉफीपासून अधिक फायदा कसा मिळवायचा?
कॉफीपासून होणारे तोटे कमी करून त्याचे दुष्परिणाम रोखता येतात…
पुरेशा झोपेची गरज
कॉफीमुळे सतर्कता वाढते; परंतु उच्च संज्ञानात्मक प्रक्रियेसाठी त्याचा मर्यादित प्रभाव असतो आणि तो कायम निद्रानाश लपवू शकत नाही. कॉफी पीत असूनही तुम्हाला थकवा जाणवत असल्यास किंवा तुम्ही झोपेपासून वंचित असाल तर जास्त वेळ झोपण्याचा विचार करावा किंवा अंथरुणावर बराच वेळ घालवूनही तुम्हाला ताजेतवाने वाटत नसेल तर तुमच्या झोपेची गुणवत्ता तपासण्याची गरज आहे. कॉफीचे चांगले परिणाम मिळवण्यासाठी पुरेशा झोपेची गरज आहे.
कॉफीचे सेवन केव्हा करावे?
झोपण्यापूर्वी कमीत कमी सहा तास अगोदर कॉफीचे सेवन आवश्यक आहे. तसे न झाल्यास झोपेमध्ये व्यत्यय येऊ शकतो. यासाठी सकाळी ठराविक प्रमाणातच कॉफीचे सेवन करावे आणि झोपेस प्रोत्साहन देणारे खाद्य रात्रीच्या वेळी खाणे फायदेशीर असल्याचे या अभ्यासात आढळले आहे. अमेरिकेच्या अन्न आणि औषध प्रशासनाच्या शिफारशीनुसार प्रतिदिन ४०० मिलीग्रॅमपेक्षा जास्त कॉफीचे सेवन करू नये. वेगवेगळ्या लोकांमध्ये कॅफिनसाठी संवेदनशीलतेचे स्तर भिन्न असतात. म्हणून जर तुम्हाला लक्षात आले, की कॅफिन तुमच्यावर नकारात्मक परिणाम करत आहे, तर तुम्ही कॉफी घेण्याचे प्रमाण कमी करायला हवे.
साखरेचे प्रमाण कमी करा
सकाळी कॉफीसोबत अन्य साखरेच्या ज्या पदार्थाचे सेवन करता, त्याचा परिणाम शरीरावर होऊ शकतो. मधुमेह असलेल्या लोकांसाठी, साखरेचे सेवन केल्याने थकवा येऊ शकतो. याव्यतिरिक्त, चहाच्या पानांत किंवा कॉफीच्या बियांत असणारे उत्तेजक द्रव्य शरीराच्या साखर योग्यरीत्या व्यवस्थापित करण्याच्या क्षमतेवर नकारात्मक परिणाम करू शकते. परिणामी संभाव्य थकवा यामुळे वाढू शकतो.
वारंवार पाणी पिणे फायद्याचे
कॅफिनचे प्रमाण कमी करण्यासाठी तसेच शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होण्याची समस्या रोखण्यासाठी वारंवार पाणी पिणे फायद्याचे ठरते. भरपूर पाणी प्यायल्याने, वारंवार लघवी होऊन शरीरातील पाणी कमी झाल्याने होणारी समस्या रोखता येऊ शकते.
