किटकांच्या दुनियेत – विविध किटकांची माहिती करून देणारी मालिका
यामध्ये आज रेशीम उद्योग…
लेखक – धनंजय शहा ( 94230 68807)
अभिवाचन – रसिका तुळजापूरकर

🧵 रेशीम उद्योग : भारताचा गौरवशाली हस्तकला वारसा
रेशीम हा अत्यंत आकर्षक, मृदू, चमकदार आणि देखणा वस्त्रप्रकार आहे. भारतात रेशीमाला “पावन वस्त्र” मानले जाते. सण-समारंभ, विवाहसोहळे, धार्मिक विधी यांच्यात रेशीम वस्त्रांना खास स्थान असते. रेशीम उद्योग हा भारतातील सर्वात जुने, नाजूक पण अत्यंत महत्त्वाचे आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर उद्योग मानला जातो.
🐛 रेशीम म्हणजे काय?
रेशीम हे रेशमी कीटकाच्या कोषापासून (cocoon) मिळणारे नैसर्गिक धागे आहेत. हे धागे वस्त्र बनवण्यासाठी वापरले जातात. रेशीम कीटकाला ‘बोमबिक्स मोरी’ (Bombyx Mori) असे वैज्ञानिक नाव आहे. रेशीम हा वनस्पतीजन्य नसून प्राणिजन्य नैसर्गिक धागा आहे.
📜 भारतामधील रेशीम उद्योगाचा इतिहास
रेशीमचा भारतातील इतिहास ५००० वर्षांहून अधिक पुरातन आहे. चिनी प्रवासी फाहियान आणि ह्यूएन त्संग यांच्या प्रवासवर्णनात भारतातील रेशीम व्यापाराचा उल्लेख आहे. कांचीपुरम, वाराणसी, मैसूर, धारवाड, पैठण ही रेशीम उत्पादनात प्रसिद्ध ठिकाणे आहेत. रेशीम वस्त्र ही श्रीमंती, वैभव आणि सांस्कृतिक अभिमानाचे प्रतीक मानली गेली आहेत.
🏭 रेशीम उद्योगाची प्रमुख केंद्रे
भारत हा चीननंतर जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा रेशीम उत्पादक देश आहे. भारतात चार प्रकारचे रेशीम तयार होतात:
- मल्बरी (Mulberry Silk) – सर्वाधिक उत्पादन; कर्नाटक, तामिळनाडू, पश्चिम बंगाल.
- एरी (Eri Silk) – आसाम, मेघालय, नागालँड.
- तसर (Tasar Silk) – झारखंड, मध्यप्रदेश, छत्तीसगड.
- मुग (Muga Silk) – फक्त आसाममध्ये आढळणारा दुर्मिळ रेशीम.
💡 रेशीम उद्योगाचे महत्त्व
- ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना – विशेषतः महिला आणि लघु शेतकऱ्यांसाठी.
- रोजगारनिर्मिती – लाखो कुटुंबे रेशीम उत्पादन, विणकाम, रंगकाम व विपणनात कार्यरत.
- विदेशी चलन मिळविणारा उद्योग – रेशीम उत्पादने निर्यात होतात.
- हस्तकला आणि पारंपरिक कौशल्ये जपणारा व्यवसाय – उदा. पैठणी, बनारसी, कांजीवरम्.
⚙️ रेशीम उत्पादनाची प्रक्रिया
- अंडी वाळवणे आणि अळ्या पाळणे
- मोऱी झाडाच्या पानांवर अळ्यांचे पोषण
- कोष तयार होणे (Cocoon formation)
- कोष उकळणे आणि धागा काढणे (Reeling)
- धाग्याचे विणकाम, रंगकाम आणि तयार वस्त्र
🚺 रेशीम उद्योगात महिलांची भूमिका
रेशीम उद्योगात महिलांचा सहभाग ६० टक्क्यांहून अधिक आहे. विशेषतः विणकाम, रंगकाम आणि कोष प्रक्रियेत महिलांचा महत्त्वपूर्ण सहभाग आहे. त्यामुळे महिलांच्या स्वयंपूर्णतेसाठी आणि आर्थिक सक्षमीकरणासाठी रेशीम उद्योग हे एक प्रभावी साधन ठरते.
🌱 रेशीम उद्योगातील आव्हाने
- कीटकांवरील रोग व हवामानाचा परिणाम
- जास्त उत्पादन खर्च
- चिनी रेशीमसोबत स्पर्धा
- अविकसित विपणन व्यवस्था
- मशिनीकरणामुळे पारंपरिक कुटीरोद्योगाला धोका
🌟 सरकारी योजनांचा हातभार
- सेंट्रल सिल्क बोर्ड (Central Silk Board) – संशोधन, प्रशिक्षण, विकास.
- रेशीम मिशन योजना (Silk Samagra Yojana) – शाश्वत उत्पादनासाठी.
- महिला स्वयं-सहायता गटांना आर्थिक सहाय्य
- MSME योजनेतून कर्जसुविधा
🌍 रेशीम उद्योगाचे भविष्य
भारतातील रेशीम उद्योग नवीन तंत्रज्ञान, जैविक रेशीम उत्पादन, आणि डिजिटलीकरण यामुळे नव्या उंचीवर पोहोचू शकतो. रेशीम उत्पादनात सेंद्रिय (organic) व इको-फ्रेंडली दृष्टिकोन महत्त्वाचा ठरणार आहे. स्थानिक हस्तकला बाजार आणि निर्यात क्षेत्र यामध्ये मोठी वाढ होऊ शकते.
📌 उपसंहार
रेशीम उद्योग हा केवळ वस्त्रनिर्मितीचा व्यवसाय नाही, तर तो भारताच्या संस्कृतीचा, परंपरेचा आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. याला प्रोत्साहन देणे, टिकवणे आणि आधुनिक करणे हे आपल्या देशाच्या आत्मनिर्भरतेसाठी आवश्यक आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.