मानवाच्या प्रगतीसोबत वाढलेले औद्योगिकीकरण, शहरीकरण आणि वाहनसंख्या यामुळे पृथ्वीचा श्वास दिवसेंदिवस अधिक जड होत चालला आहे. जागतिक पातळीवर वायू प्रदूषण हे आज केवळ पर्यावरणीय संकट राहिलेले नाही, तर ते आरोग्य, अर्थव्यवस्था आणि मानवी अस्तित्वाला थेट आव्हान देणारे गंभीर संकट बनले आहे. अशा या काळोख्या वास्तवात काही कल्पना आशेचा प्रकाश दाखवतात. प्रदूषणालाच संसाधन मानून त्यातून मूल्यनिर्मिती करणाऱ्या कल्पना. “एअर इंक” (Air-Ink) हा असाच एक क्रांतिकारी प्रयोग आहे, जो वायू प्रदूषणातील कार्बन कण गोळा करून त्यापासून शाई तयार करतो.
हा प्रयोग केवळ तांत्रिक नवकल्पना नाही, तर पर्यावरणीय विचारसरणीतील मूलभूत बदलाचे प्रतीक आहे. प्रदूषण हा कचरा नसून तो योग्य हाताळणी केल्यास उपयुक्त ठरू शकतो हा संदेश देणारा.
वायू प्रदूषण : समस्या किती गंभीर आहे?
जगभरात दरवर्षी सुमारे ७० लाख लोकांचा मृत्यू वायू प्रदूषणामुळे होतो, असे जागतिक आरोग्य संघटनेचे (WHO) अंदाज सांगतात. वाहनांमधून बाहेर पडणारे कार्बन कण (PM2.5 आणि PM10), नायट्रोजन ऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइड यांसारखे घटक थेट मानवी फुफ्फुसात जाऊन गंभीर आजार निर्माण करतात.
विशेषतः डिझेलवर चालणाऱ्या वाहनांतून बाहेर पडणाऱ्या ब्लॅक कार्बन कणांचा धोका अधिक आहे. हे कण अतिशय सूक्ष्म असल्यामुळे ते श्वसनमार्गातून थेट रक्तप्रवाहात मिसळतात. त्याच वेळी हेच कण वातावरणात उष्णता धरून ठेवून ग्लोबल वॉर्मिंगला वेग देतात. म्हणजेच हे कण आरोग्य आणि हवामान दोन्ही आघाड्यांवर घातक आहेत.
प्रदूषणातून उत्पादन : कल्पनेचा जन्म
याच पार्श्वभूमीवर एका वेगळ्या विचारातून “एअर इंक” या संकल्पनेचा जन्म झाला. या प्रयोगामागील मुख्य विचार असा होता. जर हा कार्बन आपण श्वासात घेतो आहोत, तर तो आधीच पकडून काढता येईल का? आणि त्याचा पुनर्वापर करता येईल का? या प्रश्नातूनच वाहनांच्या धुरामधील कार्बन कण गोळा करून त्यापासून उच्च दर्जाची शाई तयार करण्याचा प्रयोग सुरू झाला. विशेष म्हणजे, ही शाई पारंपरिक पेट्रोलियम-आधारित शाईपेक्षा पर्यावरणपूरक आहे.
एअर इंक कसे कार्य करते? : विज्ञान आणि नवकल्पनेची सांगड
वाहनांच्या सायलेन्सरला किंवा औद्योगिक चिमणीला बसवता येईल अशा एका विशेष उपकरणाचा वापर या प्रयोगात केला जातो. या उपकरणाला अनेकदा कार्बन कॅप्चर डिव्हाइस असे संबोधले जाते. वाहन चालू असताना त्यातून बाहेर पडणाऱ्या धुरामधील कार्बन कण हे उपकरण अडवून ठेवते. साधारणपणे एका मध्यम क्षमतेच्या डिझेल वाहनातून काही तासांत जेवढा कार्बन बाहेर पडतो, त्यातील मोठा भाग या उपकरणाद्वारे गोळा केला जाऊ शकतो. गोळा केलेल्या कार्बन कणांवर नंतर एक विशेष शुद्धीकरण प्रक्रिया केली जाते. कारण धुरामध्ये केवळ कार्बनच नसतो, तर त्यात जड धातू, विषारी रसायने आणि इतर घातक घटकही असतात. हे सर्व घटक वेगळे करून, उरलेला शुद्ध कार्बन प्रक्रिया करून इंक-पिगमेंट स्वरूपात रूपांतरित केला जातो. या प्रक्रियेमध्ये कोणतेही विषारी द्रव्य वापरले जात नाही. परिणामी तयार होणारी शाई मानवी वापरासाठी सुरक्षित ठरते—लेखन, मुद्रण, कला आणि डिझाइनसाठी योग्य.
आकडेवारी : एका बाटलीमागे किती प्रदूषण ?
“एअर इंक”च्या प्रयोगाची सर्वात ठळक बाब म्हणजे त्यामागील आकडेवारी. एका लहान बाटलीतील (३० मिली) एअर इंक तयार करण्यासाठी साधारणपणे ३० ते ४५ मिनिटांचे वाहन उत्सर्जनातील कार्बन कण वापरले जातात. म्हणजेच, जी हवा अन्यथा थेट आपल्या फुफ्फुसात गेली असती, ती शाईत रूपांतरित होते. एका बस किंवा ट्रकसारख्या मोठ्या डिझेल वाहनातून एका दिवसात जेवढा कार्बन बाहेर पडतो, त्यातून अनेक डझन शाईच्या बाटल्या तयार होऊ शकतात, असा अंदाज आहे. आजवर या प्रयोगातून अनेक टन कार्बन वातावरणात जाण्यापासून रोखला गेला आहे, असा दावा करण्यात आला आहे. हा आकडा जागतिक स्तरावर पाहता छोटा वाटू शकतो, पण विचारांची दिशा बदलणारा नक्कीच आहे.
भारतात हा प्रयोग अधिक परिणामकारक ठरू शकेल
या संकल्पनेचा प्रयोग भारतात वाहनांवर प्रत्यक्ष बसवून यशस्वीरीत्या राबवण्यात येऊ शकतो. भारतीय शहरांतील वाहतूक, विशेषतः डिझेल वाहनांची संख्या लक्षात घेता, येथे हा प्रयोग अधिक परिणामकारक ठरू शकतो, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. दिल्ली, मुंबई, बेंगळुरू यांसारख्या शहरांमध्ये वायू प्रदूषणाचा प्रश्न तीव्र आहे. अशा ठिकाणी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेतील बस, ट्रक, औद्योगिक वाहनांवर ही प्रणाली वापरल्यास मोठ्या प्रमाणावर कार्बन अडवता येऊ शकतो.
कलेपासून उद्योगापर्यंत : एअर इंकचा वापर
एअर इंकपासून तयार केलेली शाई सुरुवातीला प्रामुख्याने कलाकार, डिझायनर आणि ग्राफिक इंडस्ट्रीमध्ये वापरली गेली. जगभरातील नामांकित कलाकारांनी या शाईतून चित्रे, भित्तिचित्रे, पोस्टर्स तयार केले. या प्रयोगाचा हेतू केवळ उत्पादन विक्री नव्हता, तर प्रदूषणाची जाणीव दृश्य स्वरूपात लोकांपर्यंत पोहोचवणे हा होता. “तुम्ही पाहत असलेले हे चित्र तुमच्या शहराच्या धुरातून तयार झाले आहे”—हा विचार लोकांना अंतर्मुख करणारा ठरला. पुढील टप्प्यात ही शाई मुद्रण उद्योग, पॅकेजिंग, लेखनसाहित्य यासाठीही वापरण्याचे प्रयोग सुरू झाले.
पर्यावरणीय फायदा : शाईपेक्षा मोठा संदेश
पारंपरिक शाई बहुतेक वेळा पेट्रोलियम-आधारित असते. तिच्या निर्मितीत कार्बन उत्सर्जन होते. त्या तुलनेत एअर इंक ही आधीच वातावरणात जाणाऱ्या कार्बनचा पुनर्वापर करते. म्हणजेच नवीन प्रदूषण निर्माण न करता, अस्तित्वातील प्रदूषणाचा उपयोग. यामुळे दोन गोष्टी साध्य होतात. एक म्हणजे वातावरणात जाणारा कार्बन थोड्याफार प्रमाणात तरी कमी होतो, आणि दुसरे म्हणजे उत्पादन प्रक्रियेतील कार्बन फूटप्रिंट घटते.
मर्यादा आणि आव्हाने
तथापि, हा प्रयोग वायू प्रदूषणाची संपूर्ण समस्या सोडवू शकतो, असा दावा कुणीही करत नाही. जागतिक पातळीवरील कार्बन उत्सर्जनाच्या तुलनेत एअर इंकद्वारे गोळा केला जाणारा कार्बन नगण्य आहे. तांत्रिक खर्च, उपकरणांची किंमत, देखभाल, मोठ्या प्रमाणावर अंमलबजावणी यासारखी अनेक आव्हाने अजूनही आहेत. प्रत्येक वाहनावर अशी यंत्रणा बसवणे सध्या व्यवहार्य नाही. पण हा प्रयोग समाधान नसून दिशा आहे—प्रदूषणाकडे पाहण्याची नवी दृष्टी देणारा.
जागतिक पातळीवरील महत्त्व
“एअर इंक” हा प्रयोग जागतिक मंचावर चर्चेचा विषय ठरला, कारण तो केवळ तंत्रज्ञान नव्हे, तर विचार बदलण्याची गरज अधोरेखित करतो. आज जगभरात “Circular Economy” कचऱ्याला पुन्हा संसाधन बनवण्याची संकल्पना जोर धरत आहे. एअर इंक हे त्याचे ठोस उदाहरण आहे.
प्रदूषणातून प्रेरणा
एअर इंक आपल्याला हे शिकवते की पर्यावरणीय समस्या केवळ नकारात्मकतेने पाहून चालणार नाहीत. त्याकडे सर्जनशीलतेने पाहिल्यास, त्यातून नव्या संधी निर्माण होऊ शकतात. प्रदूषण रोखण्यासाठी कठोर कायदे, तंत्रज्ञान, धोरणे आवश्यक आहेतच. पण त्यासोबतच अशा प्रयोगांचीही गरज आहे, जे लोकांच्या मनात प्रश्न निर्माण करतात. आपण श्वासात घेतोय ते नेमकं काय आहे? आणि आपण त्याचं काय करू शकतो? धुरातून शाई तयार करणे ही कल्पना जितकी अनोखी आहे, तितकीच ती विचार करायला लावणारी आहे. आणि कदाचित, हाच बदलाचा खरा प्रारंभ आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
