निसर्गाचा निर्भीड आरसा : संघर्षातून उमटणारा जीवनबोध

सुभाष पुरोहित यांनी टिपलेला हा क्षण केवळ एक छायाचित्र नाही; तो निसर्गाने उघडलेला निर्भीड आरसा आहे. एका बाजूला गांधील माशी आणि दुसऱ्या बाजूला कोळी—दोन लहान जीव, पण त्यांच्या संघर्षात संपूर्ण पर्यावरणीय जीवनचक्र सामावलेले आहे. क्षणभर पाहता हा संघर्ष क्रूर वाटतो, अस्वस्थ करतो, प्रश्न विचारायला भाग पाडतो. पण थोडा वेळ थांबून, डोळसपणे पाहिलं तर लक्षात येतं की हा हिंसाचार नाही, तर निसर्गाची अपरिहार्य भाषा आहे. हा संघर्ष म्हणजे जगण्याचा नियम आहे, अस्तित्वाचा करार आहे.

गांधील माशी कोळ्यावरच उपजीविका करते. हा तथ्य जितका थेट आहे तितकाच अस्वस्थ करणारा आहे. कारण आपली नैतिक चौकट त्वरित ‘बळी’ आणि ‘भक्षक’ अशी विभागणी करू पाहते. पण निसर्गाला अशी नैतिक विभागणी मान्य नाही. निसर्गात कोणताही जीव जन्मतः निर्दयी किंवा निर्दोष नसतो. प्रत्येक जीव एका व्यापक साखळीचा घटक असतो. कोळी हा भक्षक आहे, पण तोच गांधील माशीच्या जीवनाचा आधार ठरतो. गांधील माशी त्याच्यावर अवलंबून असते, आणि त्याच्या अस्तित्वामुळेच तिचे अस्तित्व शक्य होते. ही परस्परावलंबित्वाची साखळीच पर्यावरणाचा कणा आहे.

या छायाचित्रात दिसणारा क्षण स्थिर आहे, पण त्यामागे गतिमान जीवन आहे. त्या एका क्षणात हजारो वर्षांची उत्क्रांती, जैविक अनुकूलन आणि नैसर्गिक निवड दडलेली आहे. गांधील माशीचे शरीर, तिची हालचाल, तिची आक्रमकता ही कुठल्या क्रौर्याची नव्हे, तर टिकून राहण्यासाठी विकसित झालेल्या बुद्धिमत्तेची खूण आहे. कोळीही तितकाच नैसर्गिक आहे. तो बळी आहे म्हणून कमकुवत नाही, आणि गांधील माशी विजयी आहे म्हणून श्रेष्ठ नाही. दोघेही निसर्गाच्या नियमांनुसार आपापली भूमिका बजावत आहेत.

हा संघर्ष आपल्याला शिकवतो की निसर्गात “कायमचा विजेता” कोणीच नसतो. आज गांधील माशी कोळ्यावर मात करताना दिसते, पण उद्या ती स्वतः कुणा पक्ष्याची किंवा दुसऱ्या कीटकाची भक्ष्य ठरू शकते. निसर्गात सत्ता स्थिर नसते, ती सतत बदलत राहते. ही अस्थिरता म्हणजेच संतुलन. मानवी समाज मात्र सत्तेला कायमस्वरूपी बनवू पाहतो, आणि तिथेच विसंवाद सुरू होतो. हा फोटो आपल्याला नम्रपणे सांगतो की टिकाव हा वर्चस्वातून नव्हे, तर समतोलातून मिळतो.

पर्यावरणीय जीवनचक्राचा हा क्षण मानवी जीवनाशी थेट संवाद साधतो. आपणही एकमेकांवर अवलंबून आहोत, पण हे विसरून वर्चस्व गाजवण्याच्या नादात निसर्गाचा नाश करतो. जंगलतोड, प्रदूषण, जैवविविधतेचा ऱ्हास—या सगळ्यामागे ‘आपण निसर्गापेक्षा मोठे आहोत’ ही चुकीची धारणा आहे. पण हा फोटो सांगतो की निसर्गात मोठे-लहान असे काहीच नाही. प्रत्येक जीव महत्त्वाचा आहे, कारण प्रत्येक जीव साखळीतील एक आवश्यक कडी आहे. एक कडी तुटली, तर संपूर्ण साखळी ढासळते.

या संघर्षात एक मौन आहे, पण ते मौन बोलके आहे. कोणतीही आरडाओरड नाही, कोणताही गोंधळ नाही, तरीही संघर्ष तीव्र आहे. मानवी संघर्ष मात्र आवाजाने भरलेले असतात—घोषणा, आरोप, हिंसा. कदाचित म्हणूनच आपले संघर्ष अधिक विध्वंसक ठरतात. निसर्ग आपल्याला शिकवतो की संघर्षही शिस्तबद्ध असू शकतो, मर्यादित असू शकतो, आणि तरीही जीवन टिकवू शकतो.

हा फोटो आपल्याला स्वीकार शिकवतो. कोळी पळून जात नाही, गांधील माशी थांबत नाही. दोघेही आपली भूमिका स्वीकारतात. निसर्गात कुठलाही जीव ‘हे अन्यायकारक आहे’ असे म्हणत नाही, कारण तिथे अन्यायाची संकल्पनाच मानवी आहे. निसर्गात फक्त गरज आहे, समतोल आहे आणि पुढे चालत राहण्याची प्रेरणा आहे. मानवी जीवनात मात्र आपण अन्याय, सूड, द्वेष यांचा साठा करून ठेवतो. हा फोटो आपल्याला सांगतो—जीवन टिकवायचे असेल, तर अनावश्यक ओझे टाकून द्यावे लागते.

या छायाचित्रातून आणखी एक महत्त्वाचा बोध मिळतो—निसर्गातील हिंसा ही विध्वंसासाठी नसते, तर पुनर्निर्मितीसाठी असते. गांधील माशी कोळ्याचा उपयोग करून स्वतःचे जीवनचक्र पुढे नेते. त्यातून नवीन जीव जन्माला येतात. म्हणजेच एका जीवाचा अंत हा दुसऱ्या जीवनाची सुरुवात ठरतो. मानवी हिंसा मात्र पुनर्निर्मिती करत नाही, ती केवळ विनाश करते. म्हणूनच निसर्गाची हिंसा आणि मानवी हिंसा यात मूलभूत फरक आहे. हा फरक ओळखण्याची गरज हा फोटो अधोरेखित करतो.

सुभाष पुरोहित यांचे हे छायाचित्र केवळ सौंदर्यदृष्ट्या प्रभावी नाही, तर ते विचारांना अस्वस्थ करणारे आहे. ते आपल्याला प्रश्न विचारायला भाग पाडते—आपण निसर्गाकडे पाहतो कसे? फक्त वापरासाठी? फक्त करमणुकीसाठी? की शिकण्यासाठी? हा फोटो पाहिल्यावर निसर्ग आपल्याला शिक्षक वाटू लागतो. तो कठोर आहे, पण न्याय्य आहे. तो भावनाशून्य आहे, पण समतोल राखणारा आहे.

या क्षणातून आपल्याला सहअस्तित्वाचा खरा अर्थ समजतो. सहअस्तित्व म्हणजे शांततेतच जगणे नव्हे, तर संघर्ष स्वीकारूनही संतुलन राखणे. निसर्गात सहअस्तित्व म्हणजे सगळे एकमेकांना वाचवतात असे नाही, तर सगळे एकमेकांना आवश्यक असतात. मानवी समाजाने हे समजून घेतले, तर विकास आणि विनाश यातील सीमारेषा स्पष्ट होईल.

हा फोटो आपल्याला नम्रतेचा धडा देतो. माणूस स्वतःला सृष्टीचा केंद्रबिंदू मानतो, पण या सूक्ष्म जीवांच्या संघर्षात त्याला स्वतःची क्षुद्रता जाणवते. निसर्गाला माणसाची गरज नाही, पण माणसाला निसर्गाशिवाय जगता येणार नाही. ही वस्तुस्थिती स्वीकारण्याची वेळ आली आहे. हा फोटो आपल्याला तो स्वीकार शिकवतो—शब्दांत नव्हे, तर दृश्यांतून.

शेवटी, हा क्षण आपल्याला जीवनाचा मूलमंत्र सांगतो—जगणे म्हणजे संघर्ष टाळणे नाही, तर संघर्षातून समतोल शोधणे. गांधील माशी आणि कोळी यांचा हा संघर्ष कुठल्याही विजयानं संपत नाही, तो जीवन पुढे नेतो. माणसानेही हे शिकले पाहिजे. निसर्गाशी संघर्ष न करता, निसर्गाकडून शिकत जगण्याचा मार्ग शोधला, तरच भविष्यातील पिढ्यांसाठी पृथ्वी श्वास घेण्याजोगी राहील.

हा फोटो आपल्याला पाहायला नाही, तर समजायला शिकवतो. आणि जेव्हा आपण समजायला लागतो, तेव्हाच खऱ्या अर्थाने आपण निसर्गाचे विद्यार्थी बनतो.