इव्हेंटपालटाचा काळ

हल्ली देशात कोणत्याही विषयाचा ‘इव्हेंट’ होतो. हे वाक्य आपण रोजच ऐकतो. पण गंमत अशी की, कुठल्याही समस्येचं निराकरण मात्र क्वचितच होतं. कारण इव्हेंट करणं हा आजचा नवा धर्म, नवं तत्त्वज्ञान, नवं राजकारण ! उपक्रमांची मालिका धडाधड झाडता येते; फोटोंचा पाऊस पडता येतो; आणि सोशल मीडियावर ‘इम्पॅक्ट’च्या बातम्या भीमपर्वणीसारख्या काढता येतात. पण प्रत्यक्षात प्रश्न अद्याप जागच्या जागी. ज्या ठिकाणी होते तिथेच. एक इंचही हलत नाहीत.

आपल्याकडे एखाद्या समस्येवर गंभीर चर्चेचा कार्यक्रम झाला की लोकांना वाटतं, ‘‘आता काहीतरी मोठं होणार.’’ पण कार्यक्रम संपतो तेव्हा मैदानात फक्त खुर्च्या, काही तुटकी बॅनर्स आणि ‘आम्ही काहीतरी केलं’ अशी समाधानाची हावभाव करणारी टीम एवढंच उरतं. बाकी प्रश्न, समस्या, व्यवस्था, जनता सर्व काही तसंच. कारण संपूर्ण गोष्ट सुरुवातीपासूनच ‘इव्हेंट’ होती. समाधान नव्हे.

“इव्हेंटमय” टीम – कायमची फिक्स्ड टीम !

आज कोणत्याही क्षेत्रात बघा—पर्यावरण, पाणी, सीमा वाद, सांस्कृतिक मुद्दे, शिक्षण, आरोग्य… सर्वत्र काही ठराविक चेहरे, ठराविक नावे, ठराविक मुद्दे आणि ठराविक उपक्रम यांची एक स्थिर ‘इव्हेंट टीम’ तयार झाली आहे. पंधरा दिवसांनी एक उपक्रम, महिन्यातून एक परिषद, वर्षातून दोन मोर्चे, चार प्रेसनोट्स, आणि दहा फोटोअल्बम्स—ही त्यांची वर्षभराची पंचवार्षिक योजना ! आणि ही टीम कुठून आलेली ? हा प्रश्न विचारला तर उत्तर म्हणून ‘‘समाजाची सेवा’’ असा फारसनमधून बाहेर काढलेला उत्तराचा लाडू मिळतो. पण प्रत्यक्षात, ही संपूर्ण टीमच राजकारणानं प्रेरित. पाठबळ राजकीय. निधी राजकीय. दिशा राजकीय. त्यामुळे उपक्रमांचं स्वरूपही राजकीय, आणि परिणाम—शून्य !
एका वाक्यात सांगायचे तर,
‘‘ही टीम म्हणजे जणू काही गावाकडच्या जत्रेतली हेलकावणारी झोपाळी ! वर जाताना धडाम, खाली येताना धपकन… पण जागा हीच. काही प्रगती नाही.’’

समस्या सुटण्याऐवजी ‘झाकपाक’

आता पर्यावरणाचा मुद्दा घेतला, अथवा पाणी प्रदुषणाचा. दोन्ही विषय गंभीर, अत्यंत संवेदनशील. पण जेव्हा त्याचं इव्हेंटमध्ये रूपांतर होतं, तेव्हा त्या समस्येची पोटातली आग लगेच शमते आणि बाहेर फोटोंच्या प्रकाशात निघते. समस्या काही सुटत नाही. तलावात प्रदुषित पाणी मिसळायचे काही कालावधीसाठी थांबते अन् इव्हेंट संपल्यानंतर, फोटोंची झलक संपल्यानंतर अन् माणसे पांगल्यानंतर पुन्हा तेच पाणी तलाव प्रदुषित करत राहाते. अहो असे का ? तर पुढच्या निवडणुकीत मुद्दा हवा ना चर्चेला.

चळवळ की चाळवळ ?

सगळ्यात मोठं कीवदायक म्हणजे, अशा सर्व इव्हेंटमुळे समाजाला एवढी फसवी खात्री पटवली जाते की, अरे हो, काहीतरी काम चाललंय ! ‘चळवळ’ हा शब्द इतका वारंवार वापरतात की, शेवटी वाटतं—ही चळवळ नसून चाळवळ आहे. वरून राजकीय पाठबळ असल्यामुळे ही संपूर्ण यंत्रणा ‘सिस्टिम’ बनून बसली आहे. त्यातल्या लोकांना आंधळा आत्मविश्वास—‘‘आमचं काम सुरू आहे.’’ समस्या भलेही न सुटल्या, पण कार्यक्रमांचे फुत्कार मात्र जोरदार.

एका वाक्यात सांगायचे तर,
“चळवळ तिथे असते जिथे पुढे सरकण्याची आस असते. पण ही मंडळी तर जागचं जागी ‘खो-खो’ खेळतात. पुढे धावायचं नाही, फक्त टाळ मारायची !”

इम्पॅक्टच्या बातम्यांचा कारखाना

आजकाल वृत्तपत्रांमध्ये किंवा सोशल मीडियावर अशा बातम्या दिसतात—
“फलाण्या संघटनेचा पर्यावरणाबाबत मोठा इम्पॅक्ट”
“फलाण्या कार्यकर्त्यांच्या इव्हेंटमुळे जनजागृतीचा महापूर”
“फलाण्या मोर्चामुळे प्रशासन दणाणले”

वाचकांनीही हे वाचून खुश व्हायचं. पण प्रत्यक्षात तिथे ‘इम्पॅक्ट’ असतो—फक्त कॅमेऱ्याच्या लेन्सवर ! समाजातला बदल हा फोटोसेशनमधून होत नाही—तो दीर्घकालीन कृतीतून होतो.

एका वाक्यात सांगायचं तर—
“आजकाल लोकांना कार्यापेक्षा त्याचं कव्हरेज जास्त आवडतं. कार्य म्हणजे नव्हे; फोटो काढला की चळवळ संपली.”

कारणं खोल आहेत…

या फक्त इव्हेंटपुरत्या चळवळी का जन्माला येतात?
त्याची काही मुख्य कारणं—

1. राजकीय पाठबळाची गरज – समस्या सोडवणं हा उद्देश नसतो; आपली जागा टिकवणं हा उद्देश असतो.
2. तुरळक ज्ञान, विपुल प्रसिद्धी – मुद्द्यावर खोल अभ्यास नसतो. पण माईकवर भाषण – जोरात.
3. सोशल मीडियाची भूक – कामापेक्षा पोस्टला जास्त महत्त्व.
4. जनतेची अल्पस्मृती – उद्या कोणत्या समस्येवर कोणता उपक्रम झाला हे कुणालाच आठवत नाही.
5. कौटुंबिक उद्योगासारख्या संघटना – काही कार्यकर्त्यांची चक्क ‘नोकरी’ असते इव्हेंटमध्ये हजेरी लावणं.
   यामुळे कामाची खरीऊ खोली नाही. फक्त वरवरचा शो.

इव्हेंट की उपाय?

कोणताही विषय घेतला—सीमा वाद असेल, पाणीवाटप असेल, वायुप्रदूषण असेल—हे विषय गंभीर आहेत. पण त्यांच्या पार्श्वभूमीचा अभ्यास, राजकीय-प्रशासकीय ढांचा, कायदे, तांत्रिक उपाय यात उतरायची कष्टप्रद मेहनत नको. आपण इव्हेंट करू—झालं ! लोकांना वाटलं कार्य चाललंय—आमची प्रतिष्ठा अबाधित. पण ज्या समाजासाठी काम करायचं, तो समाजच शेवटी प्रश्नांसह तसाच—बिनबदलाचा—उभा राहतो.

खरी चळवळ कशी असते ?

खरी चळवळ ही कधीही इव्हेंटवर आधारित नसते. ती असते—गंभीर अभ्यास, सातत्यपूर्ण काम, लोकांशी संपर्क, भक्कम नैतिकता आणि दीर्घकाळ टपून प्रामाणिकपणे केलेलं कार्य.

• चळवळीत ध्वनीपेक्षा अर्थ मोठा असतो.
• सार्वजनिकतेपेक्षा श्रम मोठे असतात.
• भाषणांपेक्षा कृती मोठी असते.
• आणि राजकीय पाठबळापेक्षा जनतेचा विश्वास मोठा असतो.

एका वाक्यात सांगायचं तर—
“चळवळ म्हणजे दिवाळीचा फटाका नाही, की क्षणात आवाज करून संपली. चळवळ म्हणजे दिवा — तासन्‌तास जळायचा, सातत्याने उजेड द्यायचा.”

आजची शोकांतिका

आजचं दु:ख एवढंच—
आपण इव्हेंटला चळवळ समजून बसलो आहोत. सेल्फीला सामाजिक कार्य समजून बसलो आहोत. फोटोला परिणाम समजून बसलो आहोत. आणि आवाजाला उपाय समजून बसलो आहोत.
खरंतर ही मोठी शोकांतिका आहे. कारण जोपर्यंत समाजाला हे वाटत राहील की ‘कार्य सुरू आहे’, तोपर्यंत प्रत्यक्षात काही बदल होणारच नाही. लोकसंख्या वाढेल, समस्या वाढतील, आणि इव्हेंटच्या टीमचा व्यापही वाढेल.
एका वाक्यात सांगायचे तर,
“ही इव्हेंट करणारी मंडळी म्हणजे जणू बारमाही नाटकांची मंडळी. गावोगावी जाऊन नवे सीन करणार, पण कथानक तेच, संवाद तेच !”

या प्रवाहाविरुद्ध आवाज उठवणं आवश्यक

प्रबोधन म्हणजे या गोष्टीवर प्रकाश टाकणं— चळवळीचा अर्थ काय? उद्देश काय? सातत्य कुठे? परिणाम कसे? आणि त्याहीपेक्षा— आपण, समाज म्हणून, इव्हेंटमधून समाधान मानून का बसतो ?

खरा बदल हवा असल्यास—

• यंत्रणेला जबाबदार धरणं गरजेचं
• समस्येचं तांत्रिक, तर्कशुद्ध विश्लेषण गरजेचं
• कामातील सातत्य, संघटनेतील पारदर्शकता गरजेची
• आणि जनतेचा सहभाग गरजेचा

तसं झालं तरच समाज बदलतो. नाहीतर फक्त फोटो बदलतात, प्रेसनोट बदलतात, बॅनर्स बदलतात… समाज नव्हे.

आपण सर्वांनी या ‘इव्हेंटमय’ प्रवाहाबद्दल जागरूक होण्याची वेळ आली आहे. उपक्रमांना विरोध नाही—पण उपक्रम हे साधन आहेत, उद्देश नव्हे. उपक्रम फक्त दाखवण्यासाठी नव्हे, तर बदल घडवण्यासाठी असतात. आणि बदल हा आवाज, उत्सव, धामधुमीतून नव्हे—तर शांत, सातत्यपूर्ण, चारित्र्यपूर्ण कामातून घडतो.
एका वाक्यात सांगायचे तर
“आपल्या देशात ‘कार्य’पेक्षा ‘कार्यक्रम’ यांना जास्त मान. हा क्रम उलटला, की खऱ्या अर्थाने समाजाची गाडी पुढे सरकेल.”

जागे व्हायला हवे— प्रश्न अजून जागच्या जागी आहे. इव्हेंट मात्र सुरू आहेत. चला, आता इव्हेंट नव्हे—बदल घडवणारी चळवळ उभारू या !