कचरा ही संकल्पना नाकारून त्याला उत्पादन साखळीचा भाग बनवण्याची गरज

धातुशास्त्रीय उद्योगातील कचरा मूल्यवर्धनासाठी शाश्वत उपायांवर जेएनआरएडीडीसी-नाल्कोतर्फे एकदिवसीय परिषद

नागपूर – धातुशास्त्रीय उद्योगातील कचऱ्याच्या प्रवाहाचे मौल्यवान संसाधनांमध्ये रूपांतर करणे’ या विषयावर जवाहरलाल नेहरू ॲल्युमिनियम रिसर्च डेव्हलपमेंट अँड डिझाइन सेंटर (जेएनएआरडीडीसी) आणि नॅशनल ॲल्युमिनियम कंपनी लिमिटेड (नाल्को) यांच्यावतीने जेएनएआरडीडीसी, नागपूर येथे एक दिवसीय परिषद आयोजित करण्यात आली होती. या परिषदेत धातुशास्त्रीय उद्योगातील कचरा निर्मितीमुळे निर्माण होणाऱ्या गंभीर पर्यावरणीय आव्हानांवर भर देण्यात आला आणि शाश्वतता व चक्रीय अर्थव्यवस्थेच्या तत्त्वांनुसार औद्योगिक उप-उत्पादनांचे मौल्यवान संसाधनांमध्ये रूपांतर करण्यासाठी विज्ञान-आधारित उपाय सादर करण्यात आले.

नाल्कोचे अध्यक्ष आणि व्यवस्थापकीय संचालक ब्रिजेंद्र प्रताप सिंह यांच्या हस्ते या परिषदेचे उद्घाटन झाले. यावेळी नाल्कोचे संचालक (उत्पादन आणि तांत्रिक) जगदीश अरोरा आणि सीएसआयआर–इन्स्टिट्यूट ऑफ मिनरल्स अँड मटेरियल्स टेक्नॉलॉजी (आयएमएमटी), भुवनेश्वरचे संचालक डॉ. रामानुज नारायण हे अतिथी म्हणून उपस्थित होते.

उपस्थितांना संबोधित करताना, जेएनआरएडीडीसीचे संचालक डॉ. अनुपम अग्निहोत्री यांनी, प्रायोगिक स्तरावर यशस्वीरित्या प्रदर्शित झालेल्या अनेक पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाचे व्यापारीकरण सक्षम करण्यासाठी मजबूत औद्योगिक पाठबळाची गरज असल्याचे अधोरेखित केले. कचरा कमी करणे, संसाधनांची पुनर्प्राप्ती आणि प्रदूषण निवारण या उद्देशाने असलेल्या तंत्रज्ञानाला पुढे नेण्यासाठी केंद्रित सहकार्य आवश्यक आहे, असे त्यांनी नमूद केले.

कचरा कमी करणे, संसाधन कार्यक्षमता सुधारणे आणि वर्तुळाकार अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टिकोनातून धातुशास्त्र क्षेत्रातील शाश्वत पद्धती पुढे नेण्यावर या चर्चासत्रात भर देण्यात आला. अपस्ट्रीम आणि डाउनस्ट्रीम धातुशास्त्रीय ऑपरेशन्समधून निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याच्या प्रवाहांचा पद्धतशीर वापर पर्यावरणीय परिणाम लक्षणीयरीत्या कमी करू शकतो, नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन करू शकतो आणि हवामान-लवचिक औद्योगिक विकासाला पाठिंबा देऊ शकतो, असे तज्ञांनी नमूद केले.

हरित आणि संसाधन-कार्यक्षम तंत्रज्ञानाच्या वापराला गती देण्यासाठी उद्योग-संशोधन सहकार्य मजबूत करण्यावर दिलेला भर हा या परिषदेचा एक महत्त्वाचा निष्कर्ष ठरला. या कार्यक्रमादरम्यान अत्याधुनिक जीएफ-एएएस प्रयोगशाळेच्या उद्घाटनामुळे, पर्यावरणपूरक, डेटा-आधारित कचरा पुनर्वापर आणि स्वच्छ उत्पादन पद्धतींना सक्षम करण्यासाठी प्रगत विश्लेषणात्मक आणि देखरेख क्षमतांचे महत्त्व अधोरेखित झाले.

या तांत्रिक सत्रांमध्ये धातू कचऱ्यापासून खनिज मूल्यांची पुनर्प्राप्ती, शाश्वत आणि व्यावसायिकदृष्ट्या व्यवहार्य वापराचे मार्ग, नाविन्यपूर्ण प्रक्रिया तंत्रज्ञान आणि लँडफिल अवलंबित्व कमी करण्यासाठी आणि दुय्यम संसाधन निर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी चक्राकार अर्थव्यवस्था उपाय यासारख्या महत्त्वाच्या विषयांवर चर्चा करण्यात आली. परिषदेने पर्यावरणीयदृष्ट्या जबाबदार तंत्रज्ञानाचा विस्तार करण्यासाठी सर्वोत्तम पद्धती आणि उदयोन्मुख संधींबद्दल ज्ञानाची देवाणघेवाण देखील सुलभ केली.

या कार्यक्रमामुळे उद्योग, संशोधन आणि विकास संस्था, स्टार्टअप्स आणि शैक्षणिक संस्थांमधील संबंधितांना एकत्र आणले गेले, ज्यामुळे धातूकाम उद्योगाला पर्यावरणपूरक, संसाधन-कार्यक्षम आणि कमी कचरा निर्माण करणाऱ्या कार्यप्रणालीकडे वळण्यासाठी एक सहयोगी व्यासपीठ उपलब्ध झाले.

धातुशास्त्रीय उद्योगातील कचरा हा समस्या नसून संधी

या परिषदेत प्रामुख्याने बॉक्साइट प्रक्रिया, अ‍ॅल्युमिनियम उत्पादन आणि इतर धातुशास्त्रीय उद्योगांतून निर्माण होणाऱ्या रेड मड, स्लॅग, फ्लाय अ‍ॅश, टेलिंग्स यांसारख्या कचर्‍याच्या पुनर्वापरावर भर देण्यात आला. यातील बहुतांश कचरा आजपर्यंत पर्यावरणावर ताण निर्माण करणारा मानला जात होता; मात्र आधुनिक संशोधनानुसार याच कचर्‍यातून बांधकाम साहित्य, सिमेंट घटक, रस्ते बांधणी साहित्य, सिरेमिक्स, तसेच दुय्यम खनिजे तयार करणे शक्य आहे.

परिषदेत मांडलेल्या उपायांमध्ये रेड मडचा वापर विटा, टाइल्स आणि भू-सुधारणेसाठी, तसेच स्लॅगचा वापर सिमेंट व रस्ते बांधकामासाठी करण्यावर विशेष भर देण्यात आला. यामुळे नैसर्गिक संसाधनांवरील अवलंबित्व कमी होऊन पर्यावरणीय समतोल राखण्यास मदत होऊ शकते. तसेच औद्योगिक कचर्‍यातून दुर्मिळ धातूंचे पुनर्प्राप्ती (recovery of critical minerals) हे भविष्यातील महत्त्वाचे पाऊल ठरू शकते, असेही तज्ज्ञांनी स्पष्ट केले.

या परिषदेत सर्क्युलर इकॉनॉमी (परिपूर्ण अर्थव्यवस्था) ही संकल्पना केंद्रस्थानी होती. म्हणजेच “कचरा” ही संकल्पना नाकारून त्याला उत्पादन साखळीचा भाग बनवणे. यामुळे उद्योगांना आर्थिक लाभ, पर्यावरण संरक्षण आणि सामाजिक जबाबदारी या तिन्ही बाबी साध्य करता येतात. कचरा व्यवस्थापनातून रोजगारनिर्मितीची संधीही निर्माण होऊ शकते, हा मुद्दा अधोरेखित करण्यात आला.

एकूणच, जेएनआरएडीडीसी–नाल्को तर्फे आयोजित या परिषदेत धातुशास्त्रीय उद्योगातील कचरा हा समस्या नसून संधी कसा ठरू शकतो, याची दिशा स्पष्ट करण्यात आली. शाश्वत विकासाच्या दृष्टीने उद्योग, संशोधन संस्था आणि धोरणकर्ते यांनी एकत्रितपणे काम करण्याची गरज असल्याचा ठाम संदेश या परिषदेतून देण्यात आला.