विश्वभारती चळवळः हवा प्रदूषणावरचा लढा आजच्या पिढीसाठी नव्हे तर, उद्याच्या श्वासासाठी

हवा हा जीवनाचा मूलाधार आहे. मानवाने अन्नाविना काही काळ, पाण्याविना काही दिवस जगणे शक्य आहे; मात्र शुद्ध हवेविना काही मिनिटेही नाही. तरीही आधुनिक विकासाच्या नावाखाली मानवाने सर्वाधिक दुर्लक्ष केले ते हवेचे. आज जगभरात वाढत चाललेले हवा प्रदूषण हे केवळ पर्यावरणीय संकट न राहता मानवी अस्तित्वालाच आव्हान देणारे जागतिक संकट बनले आहे. विशेषतः हिवाळ्याच्या दिवसांत मोठ्या शहरांमध्ये पसरलेला दाट स्मॉग, श्वसनाचे आजार, डोळ्यांची जळजळ, हृदयविकार, लहान मुलांपासून वृद्धांपर्यंत वाढणारी आजारी अवस्था, हे सारे आपल्या विकासाच्या चुकीच्या दिशेचे द्योतक आहे.

जगातील कोणताही देश आज हवा प्रदूषणापासून पूर्णपणे मुक्त नाही. विकसित असो वा विकसनशील, औद्योगिक असो वा कृषिप्रधान सर्वत्र हवेच्या गुणवत्तेचा प्रश्न गंभीर होत चालला आहे. वाहनांची वाढती संख्या, कोळसा आणि जीवाश्म इंधनांवर आधारित उद्योग, अनियंत्रित शहरीकरण, बांधकाम क्षेत्रातील धूळ, शेतीतील अवशेष जाळणे, जंगलतोड, उर्जेची वाढती मागणी या सर्व घटकांनी एकत्र येऊन पृथ्वीच्या श्वासावर घाला घातला आहे. थंडीच्या दिवसांत वातावरणातील तापमान उलटसुलट होऊन प्रदूषक कण जमिनीच्या जवळच अडकतात आणि त्याचे दुष्परिणाम अधिक तीव्र स्वरूपात जाणवतात. दिल्ली, बीजिंग, लाहोर, ढाका, मेक्सिको सिटी, लॉस एंजेलिस यांसारखी शहरे याची जिवंत उदाहरणे आहेत.

विश्वभारती संकल्पना : मानवतेचा एकात्म मार्ग

अशा वेळी हवा प्रदूषणाकडे पाहण्याची पारंपरिक चौकट अपुरी ठरते. हा प्रश्न फक्त प्रशासनाचा, तंत्रज्ञानाचा किंवा एखाद्या देशापुरता मर्यादित नाही. म्हणूनच येथे ‘विश्वभारती’ संकल्पना अधिक महत्त्वाची ठरते. विश्वभारती म्हणजे संपूर्ण विश्वाला एक कुटुंब मानणारी, मानव आणि निसर्ग यांच्यातील समतोल अधोरेखित करणारी, सीमारेषांपलीकडे जाऊन विचार करणारी दृष्टी. हवा कोणत्याही राष्ट्राची खासगी मालमत्ता नाही; ती सर्वांची सामायिक संपत्ती आहे. एका देशातील प्रदूषण दुसऱ्या देशाच्या हवामानावर परिणाम करते, एका खंडातील कार्बन उत्सर्जन संपूर्ण पृथ्वीचे तापमान वाढवते. त्यामुळे हवा प्रदूषणावर उपाय करताना विश्वभारती विचाराशिवाय पर्याय नाही.

जगभरात या वास्तवाची जाणीव वाढत असून अनेक देशांनी हवेचे प्रदूषण कमी करण्यासाठी विविध पातळ्यांवर प्रयत्न सुरू केले आहेत. स्वच्छ ऊर्जेकडे वळण्याचा जागतिक कल हा त्यातील सर्वात महत्त्वाचा बदल मानला जातो. कोळसा आणि पेट्रोलियमवर आधारित उर्जेऐवजी सौर, पवन, जल, जैवइंधन आणि हायड्रोजन यांसारख्या पर्यायांचा स्वीकार वेगाने होत आहे. युरोपियन देशांनी कार्बन-न्यूट्रल होण्याची दीर्घकालीन उद्दिष्टे निश्चित केली आहेत. अमेरिकेत वाहन उत्सर्जनावर कडक नियंत्रण, चीनमध्ये कोळसा-आधारित उद्योगांवर मर्यादा, तर स्कँडिनेव्हियन देशांत स्वच्छ ऊर्जा ही विकासाची मुख्य दिशा बनली आहे. हे सर्व प्रयत्न विश्वभारती संकल्पनेच्या ‘सामूहिक जबाबदारी’ या तत्त्वाशी सुसंगत आहेत.

वाहतूक क्षेत्रातील बदल हा हवा प्रदूषण रोखण्याचा दुसरा महत्त्वाचा आधार आहे. जगातील मोठ्या शहरांमध्ये वाहनांमधून निघणारे विषारी वायू प्रदूषणाचे प्रमुख कारण ठरले आहेत. त्यामुळे इलेक्ट्रिक वाहने, सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था, मेट्रो, सायकल मार्ग, कारपूलिंग यांना प्रोत्साहन देण्याचे प्रयोग होत आहेत. अनेक देशांत ‘लो-एमिशन झोन’ तयार करून पारंपरिक वाहनांना शहरकेंद्रात प्रवेश मर्यादित केला जात आहे. हा बदल केवळ तांत्रिक नसून मानसिकतेतील आहे — वैयक्तिक सोयीपेक्षा सामूहिक आरोग्य महत्त्वाचे मानण्याची.

शहरांच्या रचनेत होत असलेले बदलही तितकेच महत्त्वाचे आहेत. सिमेंटच्या जंगलाऐवजी निसर्गाशी सुसंवाद साधणारी ‘ग्रीन सिटी’ संकल्पना जगभर रुजू लागली आहे. वृक्षलागवड, हरित पट्टे, छतावरील बागा, शहरी जंगल, खुल्या जागांचे संरक्षण हे उपाय केवळ सौंदर्यवर्धनासाठी नव्हे तर हवेच्या शुद्धीकरणासाठी आवश्यक आहेत. सिंगापूर, कोपनहेगन, टोकियो यांसारख्या शहरांनी दाखवलेला मार्ग भारतासारख्या देशांसाठीही दिशादर्शक ठरू शकतो.

शेती आणि ग्रामीण भागातील हवा प्रदूषण हा बहुतेक वेळा दुर्लक्षित विषय राहतो. मात्र पीक अवशेष जाळणे, रासायनिक खतांचा अतिवापर, डिझेलवर चालणारी यंत्रे यांमुळे मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण होते. जगभरात ‘नो-बर्न’ शेती, जैविक पद्धती, अवशेष व्यवस्थापनासाठी आधुनिक यंत्रसामग्री यांचा वापर वाढवला जात आहे. भारतातही या दिशेने प्रयत्न सुरू असले तरी ते अद्याप अपुरे आहेत. विश्वभारती संकल्पना ग्रामीण आणि शहरी, शेती आणि उद्योग यांच्यात समतोल साधण्यावर भर देते.

विश्वभारती संकल्पनेतून जलस्त्रोतांचे संवर्धन – पृथ्वीला वाचवण्यासाठी !

भारताच्या संदर्भात पाहिले तर हवा प्रदूषण ही मोठी राष्ट्रीय समस्या बनली आहे. वाढती लोकसंख्या, वेगवान शहरीकरण आणि उर्जेची प्रचंड मागणी यामुळे आव्हाने अधिक तीव्र आहेत. तरीही ‘नॅशनल क्लीन एअर प्रोग्राम’, इलेक्ट्रिक वाहनांना प्रोत्साहन, थर्मल पॉवर प्रकल्पांवर नियंत्रण, स्मार्ट सिटी अंतर्गत हरित उपक्रम, पीक अवशेष व्यवस्थापन असे अनेक सकारात्मक प्रयत्न होत आहेत. मात्र हे प्रयत्न तुकड्या-तुकड्यांत न राहता एकात्मिक पद्धतीने राबवले गेले तरच अपेक्षित परिणाम साधता येतील.

हवा प्रदूषणावर मात करण्यासाठी तंत्रज्ञानाइतकेच लोकसहभाग महत्त्वाचा आहे. केवळ कायदे करून किंवा यंत्रणा उभारून हवा स्वच्छ होणार नाही. जीवनशैलीत बदल, ऊर्जा वापरात काटकसर, सार्वजनिक वाहतुकीचा स्वीकार, वृक्षसंवर्धन, कचरा व्यवस्थापन या सवयी समाजमनात रुजल्या तरच खरा बदल शक्य आहे. विश्वभारती विचार हा माणसाला निसर्गाचा मालक नव्हे तर संरक्षक मानतो. ही भावना समाजाच्या प्रत्येक थरात पोहोचणे आवश्यक आहे.

जगभरात हवा प्रदूषणावर उपाय शोधण्यासाठी संशोधनाची नवी दालने उघडली जात आहेत. कार्बन कॅप्चर तंत्रज्ञान, प्रदूषण शोषून घेणाऱ्या भिंती आणि रंग, स्मार्ट सेन्सर्स, कृत्रिम पावसाचे प्रयोग, अल्गी-आधारित जैवइंधन हे सारे विज्ञानाच्या प्रगतीचे संकेत आहेत. मात्र या संशोधनाचा लाभ काही मोजक्या देशांपुरता मर्यादित न राहता सर्व मानवजातीपर्यंत पोहोचला पाहिजे. हेच विश्वभारती संकल्पनेचे खरे सार आहे.

हवा प्रदूषण हा सीमारेषा न मानणारा प्रश्न असल्याने त्यावरचे उपायही जागतिक पातळीवर समन्वयानेच राबवावे लागतील. आंतरराष्ट्रीय करार, तांत्रिक सहकार्य, अनुभवांची देवाणघेवाण, संयुक्त संशोधन या माध्यमातूनच पृथ्वीचा श्वास वाचवता येईल. अन्यथा विकासाच्या शर्यतीत आपण शुद्ध हवाच गमावून बसू.

अखेरीस प्रश्न इतकाच आहे की आपण कोणता विकास निवडतो. निसर्गाशी संघर्ष करणारा की निसर्गाशी सुसंवाद साधणारा ? विश्वभारती संकल्पना स्पष्टपणे दुसऱ्या मार्गाची निवड सुचवते. कारण पृथ्वी एकच आहे, हवा एकच आहे आणि तिच्या रक्षणाची जबाबदारीही सर्वांची सामूहिक आहे. हवा प्रदूषणावरचा लढा हा केवळ आजच्या पिढीसाठी नाही, तर उद्याच्या श्वासासाठी आहे. हा लढा विज्ञान, धोरण आणि माणुसकी यांच्या एकत्रित प्रयत्नांतूनच जिंकता येईल — आणि तेच विश्वभारती विचारांचे अंतिम ध्येय आहे.