प्रेमातून केलेले काम सदा सफलच

परि ऐसें जें प्रेम । तें अर्जुनींचि आथि निस्सीम ।
म्हणऊनि तयाचे काम । सदा सफल ।। ११ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – परंतु असें जें प्रेम, तें अर्जुनाच्याच ठिकाणीं अमर्याद आहे, म्हणून त्याच्या इच्छा सदा सफल आहेत.

ज्ञानेश्वर माऊलींनी अर्जुनाच्या व्यक्तिमत्त्वावर टाकलेला हा विलक्षण प्रकाश केवळ एका योद्ध्याचे कौतुक नाही; तर भक्ती, प्रेम, निष्ठा आणि आत्मसमर्पण या चतु:सूत्री जीवनमार्गाचे अत्यंत सूक्ष्म, पण गहिरे तत्त्वज्ञान आहे. “परि ऐसें जें प्रेम” असे म्हणताना माऊली प्रेमाची सामान्य व्याख्या नाकारतात. हे प्रेम व्यवहारातील, अपेक्षेतील, देवघेवीतील किंवा गरजेतून जन्मलेले प्रेम नाही. हे प्रेम म्हणजे आत्म्याचा परमात्म्याशी असलेला अव्यक्त, पण अटळ संबंध. आणि असे प्रेम अर्जुनाच्याच ठिकाणी निस्सीम आहे, असे सांगताना माऊली अर्जुनाला केवळ युद्धभूमीवरील नायक म्हणून नव्हे, तर आध्यात्मिक उंचीवर नेऊन ठेवतात.

निस्सीम प्रेम म्हणजे सीमा नसलेले प्रेम. जेथे “मी” संपतो आणि “तो” उरतो. जेथे भक्त स्वतःला विसरतो आणि आराध्यच सर्वस्व होतो. अर्जुनाचे प्रेम असे होते कारण त्यात मागणी नव्हती, सौदा नव्हता, भीती नव्हती आणि स्वार्थ नव्हता. तो कृष्णाला देव म्हणून नव्हे, तर आपल्या अस्तित्वाचा आधार म्हणून धरून होता. मित्र, सखा, मार्गदर्शक, सारथी आणि शेवटी परमात्मा – या सर्व पातळ्यांवर अर्जुनाने कृष्णाला स्वीकारले. त्यामुळे त्याचे प्रेम हे शब्दात न मावणारे, नियमात न अडकणारे आणि अपेक्षेत न बसणारे होते.

माणसाचे बहुतेक प्रेम हे “मला काय मिळते?” या प्रश्नाभोवती फिरते. देवभक्तीही अनेकदा इच्छांच्या पूर्ततेपुरती मर्यादित राहते. पण अर्जुनाच्या प्रेमात “मला काय मिळेल?” हा प्रश्नच नव्हता. त्याच्यासाठी कृष्णाचे असणेच पुरेसे होते. कृष्ण सांगतो ते करणे, कृष्ण जिथे नेईल तिथे जाणे, कृष्ण जसा आहे तसा स्वीकारणे – हीच अर्जुनाची भक्ती होती. म्हणून माऊली म्हणतात, “म्हणऊनि तयाचे काम सदा सफल”. कारण ज्या ठिकाणी प्रेम शुद्ध असते, तिथे कर्म आपोआप फलदायी ठरते.

कर्माचे फळ हे नेहमी कृतीवर अवलंबून नसते; ते अंतःकरणाच्या भूमिकेवर ठरते. अर्जुनाने युद्ध केले, बाण सोडले, शत्रू मारले; पण ते त्याचे वैयक्तिक कर्म नव्हते, ते ईश्वरी आज्ञेचे साधन होते. म्हणून त्या कर्मावर अहंकाराची छाया पडली नाही. जिथे अहंकार नसतो, तिथे अपयश नसते. यश-अपयश ही मोजमापे अहंकारासाठी असतात; प्रेमासाठी नव्हे. प्रेमात केलेले कर्म हे यशस्वीच असते, कारण ते कर्तृत्व सिद्ध करत नाही, तर समर्पण व्यक्त करते.

अर्जुनाच्या प्रेमाची दुसरी महत्त्वाची बाजू म्हणजे त्याची प्रामाणिकता. तो कधीही आपल्या संभ्रमाला लपवत नाही. युद्धभूमीवर त्याने आपल्या अशक्तपणाला, मोहाला, करुणेला मोकळेपणाने व्यक्त केले. हे प्रेमाचेच लक्षण आहे. ज्याला प्रेम असते, तो खोटा बनत नाही. तो आपली कमजोरीही देवापुढे उघडी करतो. आणि अशा उघड्या अंतःकरणातच ज्ञान उतरते. म्हणून गीता अर्जुनालाच सांगितली गेली. कारण त्याचे प्रेम पात्र होते, निस्सीम होते.

आजच्या काळात आपण प्रेमाला अनेकदा भावनिक उफाळा समजतो. पण ज्ञानेश्वर सांगतात की प्रेम हे स्थैर्य आहे, सातत्य आहे, न डगमगणारी निष्ठा आहे. अर्जुनाचे प्रेम युद्धाच्या धक्क्याने संपले नाही, उलट त्या धक्क्यातून ते अधिक परिपक्व झाले. संकटात प्रेम कळते. सुखात भक्ती करणे सोपे असते; पण मोहोर गळताना, मूल्ये हादरताना, नाती तुटताना जो देवाशी जोडलेला राहतो, त्याचे प्रेम निस्सीम असते.

म्हणूनच अर्जुनाची कामे सदा सफल होती. इथे “काम” म्हणजे केवळ बाह्य कृती नव्हे; तर जीवनातील प्रत्येक प्रयत्न, प्रत्येक निर्णय, प्रत्येक पाऊल. कारण त्याच्या प्रत्येक कृतीमागे कृष्ण होता. जिथे कर्ता ईश्वर असतो, तिथे कर्म अपयशी कसे ठरेल? आपल्याला अपयश तेव्हाच जाणवते जेव्हा आपण स्वतःला कर्ता मानतो. अर्जुनाने कर्तेपण सोडले आणि साधनत्व स्वीकारले. हीच त्याच्या यशाची गुरुकिल्ली होती.

ज्ञानेश्वर माऊली आपल्याला अप्रत्यक्षपणे हेच सांगत आहेत की निस्सीम प्रेम म्हणजे देवावरचे अवलंबित्व नव्हे, तर देवाशी असलेली एकरूपता. जिथे देव वेगळा उरत नाही. जिथे भक्ती म्हणजे मागणे नव्हे, तर विरघळणे असते. आणि जेव्हा माणूस असे विरघळतो, तेव्हा त्याचे जीवनच एक यज्ञ बनते. त्या यज्ञात प्रत्येक कृती आहुती ठरते आणि प्रत्येक श्वास जप होतो.

आज आपण यशाच्या मागे धावतो, पण प्रेम विसरतो. परिणामांची चिंता करतो, पण निष्ठेची नाही. अर्जुन आपल्याला शिकवतो की प्रेम आधी आले की परिणाम आपोआप येतात. निस्सीम प्रेम म्हणजे देवाला आपली जबाबदारी देणे आणि आपण आपले कर्तव्य प्रामाणिकपणे पार पाडणे. यात चिंता राहत नाही, भीती राहत नाही आणि पश्चात्तापही राहत नाही.

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी केवळ अर्जुनाचे वर्णन नाही; ती प्रत्येक साधकासाठी आरसा आहे. आपण आपल्या जीवनात जे करतो, ते प्रेमातून करतो का? की भीतीतून, अपेक्षेतून, प्रतिष्ठेसाठी? जर प्रेमातून केले, तर ते काम सफलच आहे – समाजाने मान्य केले किंवा नाही, परिणाम दिसले किंवा नाही, तरीही. कारण प्रेमाचे फळ हे अंतःकरणात उमलते, बाह्य जगात नाही.

अर्जुनाच्या ठिकाणी असलेले निस्सीम प्रेम हे आपल्यालाही साध्य आहे. ते युद्धभूमीची गरज नाही, देवदूत असण्याची अट नाही. फक्त अहंकार कमी करावा लागतो, विश्वास वाढवावा लागतो आणि “मी करतो” ऐवजी “तो करतो” असे म्हणायला शिकावे लागते. तेव्हा आपलेही जीवन हळूहळू सफलतेच्या प्रवाहात वाहू लागते.

म्हणूनच ज्ञानेश्वर माऊली अत्यंत सहजपणे, पण खोल अर्थाने सांगतात –
“म्हणऊनि तयाचे काम सदा सफल”
हे विधान अर्जुनापुरते मर्यादित नाही; ते प्रत्येकासाठी आहे, जो निस्सीम प्रेमाने जीवन जगतो.