विश्वभारती आणि प्रदूषणमुक्त पृथ्वी – जागतिक जबाबदारीची घंटा

मानवजात आज एका निर्णायक वळणावर उभी आहे. तंत्रज्ञानाने झेप घेतली, उद्योगांनी उत्पादनाचे साम्राज्य उभारले; परंतु त्या वेगात आपण एक मूलभूत गोष्ट विसरलो—पृथ्वी ही आपल्या सर्वांची सामायिक श्वासरचना आहे. देश, भाषा, धर्म, भौगोलिक सीमा वेगळ्या असल्या तरी हवेचा प्रवाह, समुद्राचा रंग, नद्यांचा आवाज आणि प्रदूषणाचे विषमान सर्वांच्या जीवनात समानपणे मिसळते. त्यामुळेच पर्यावरणाचे रक्षण हे आता राष्ट्रीय नव्हे तर जागतिक सामूहिक जबाबदारी बनले आहे. हा ध्यास म्हणजेच विश्वभारती संकल्पना— ‘पृथ्वी एकच, मानव एकच, आणि प्रदूषणही सर्वांचा समान शत्रू.’ या संकल्पनेतून प्रदूषण नियंत्रणासाठी जगभरात चाललेल्या चळवळी, संशोधन, संस्था, यश, अपयश आणि भविष्यातील धोरणात्मक आव्हानांचा व्यापक आढावा…

१. प्रदूषण : सीमा न मानणारा जागतिक घातक शत्रू

प्रदूषण म्हणजे निसर्गाची तटबंदी ओलांडणारी विषारी लाट. वायू, पाणी, आवाज, माती, प्लास्टिक, किरणोत्सर्ग, रसायने—याची व्याप्ती इतकी मोठी आहे की पृथ्वीचा प्रत्येक कोपरा आज त्याच्या विळख्यात अडकला आहे.

वायू प्रदूषणामुळे जगात दरवर्षी ७ मिलियनपेक्षा अधिक लोकांचा मृत्यू.
प्लास्टिक प्रदूषणामुळे महासागरात १५ कोटी टन कचरा; सूक्ष्म प्लास्टिक मानवाच्या शरीरात.
औद्योगिक प्रदूषणामुळे पाण्याचे संकट, जमिनीतील विषारी घटकांची वाढ.
रासायनिक प्रदूषणाने जैवविविधतेवर भयंकर परिणाम.
ही संकटे एकाच राष्ट्राची नाहीत. एक देशाचा धूर दुसऱ्या देशात पोहोचतो; एका समुद्रात टाकलेला कचरा दुसऱ्या खंडाला धडकतो. म्हणूनच प्रदूषण नियंत्रण हा विषय विश्वभारती विचारानेच हाताळला पाहिजे.

२. विश्वभारतीच्या भावनेतून प्रदूषण नियंत्रणासाठी कार्यरत जागतिक व्यक्तिमत्त्वे

१. एअर पॉल्युशनमध्ये भारताचा कणखर आवाज – सुनीता नारायण
भारताच्या सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट (CSE) संस्थेच्या संचालिका सुनीता नारायण यांनी दिल्लीतील प्रदूषण, कार्बन उत्सर्जन, वाहतूक नियोजन या मुद्द्यांवर जागतिक लक्ष वेधले. त्यांचे अहवाल आज अनेक देशांत धोरणात्मक संदर्भ मानले जातात.

२. अमेरिका – डॉ. मायकेल ब्राऊनगार्ड : ‘क्रॅडल टू क्रॅडल’ मॉडेल
कचरा नव्हे, संसाधन—या विचारातून त्यांनी ‘Circular Economy’ मॉडेल जागतिक उद्योगांना दिले. कचरा उत्पादन ४०–६० % पर्यंत घटवण्याचे हे विज्ञान आज प्रदूषण नियंत्रणातील प्रभावी उपाय ठरले आहे.

३. चीन – मा जुन : पाण्याचे रक्षण करणारा योद्धा
“Institute of Public & Environmental Affairs” (IPE) या संस्थेद्वारे त्यांनी चीनमधील २ लाखांहून अधिक प्रदूषण करणाऱ्या यंत्रणांचा सार्वजनिक डेटा तयार केला. आज आशियातील सर्वात मोठे पारदर्शक प्रदूषण डेटाबेस त्यांच्यामुळे उभे आहे.

४. स्वीडन – ग्रेटा थनबर्ग
हवामान बदलाच्या शर्यतीत प्रदूषणाला मुख्य खलनायक ठरवत ग्रेटाने जागतिक तरुणांना एकत्र आणले. ७० पेक्षा अधिक देशांत लाखो विद्यार्थ्यांनी “Fridays For Future” चळवळ उभारली.

५. केनिया – डॉ. वांगारी मथाई
‘ग्रीन बेल्ट मूव्हमेंट’तून ५ कोटी झाडे लावली. वनतोड, धूळ, कार्बन उत्सर्जन आणि माती प्रदूषण रोखण्यासाठी जगातील सर्वात यशस्वी वृक्षलागवड चळवळ.

६. जपान – मिनामाता कार्यकर्ते
मिनामाता रोगानंतर जपानी वैज्ञानिकांनी रासायनिक प्रदूषणाविरुद्ध जगातील सर्वात प्रगत रसायनसुरक्षा कायदे निर्माण केले.

विश्वभारती संकल्पना आणि जागतिक पर्यावरण : एकाच धाग्यात गुंफलेले मानवतेचे भविष्य

३. जागतिक संस्था : विश्वभारती तत्त्वाने कार्यरत प्रदूषण नियंत्रक संघटना

१. UNEP (United Nations Environment Programme)
वायू प्रदूषण कमी करण्यासाठी Clean Air Initiative.
समुद्री प्लास्टिक नियंत्रणासाठी आंतरराष्ट्रीय करार.
रासायनिक प्रदूषणासाठी ‘SAICM’ प्रोग्राम.

२. WHO – जागतिक आरोग्य संघटना

जगभरातील वायु प्रदूषण मापनासाठी ४ हजारांहून अधिक मॉनिटरिंग स्टेशन.
आरोग्यावर होणाऱ्या प्रदूषण परिणामांवर पहिली अधिकृत विश्व अहवाल मालिका.

३. IPCC – हवामान बदल वैज्ञानिक पॅनेल

हवामान बदल = प्रदूषणाचे अंतिम परिणाम.
IPCC चे अहवाल प्रदूषणाशी नाते स्पष्टपणे मांडतात आणि जगातील धोरणनिर्मिती मार्गदर्शित करतात.

४. Greenpeace

औद्योगिक प्रदूषण, समुद्री कचरा, कार्बन उत्सर्जन थांबवण्यासाठी थेट कृती.
विषारी उद्योगांवर दबाव आणणारी सर्वाधिक प्रभावी संस्था.

५. World Resources Institute (WRI)

वायु गुणवत्ता मॉडेलिंग
शहरे प्रदूषण नियंत्रण योजना
कार्बन उत्सर्जन मॅपिंग
भारत, आफ्रिका, ब्राझील येथे मोठे प्रकल्प.

६. IUCN

जैवविविधता व पर्यावरणाचा ताळेबंद राखणारी संस्था.
प्रदूषणामुळे संकटात आलेल्या प्रजातींची ‘Red List’.

४. प्रदूषण नियंत्रणासाठी जागतिक स्तरावर चाललेले संयुक्त प्रयोग व संशोधन

विश्वभारती संकल्पनेचा सर्वात अचूक प्रतिबिंब आज दिसते ते देशांच्या संयुक्त वैज्ञानिक प्रयोगांत.

१. स्वच्छ हवा उपग्रह (Clean Air Satellites)
NASA, ESA, जपान, दक्षिण कोरिया यांनी एकत्रितपणे
‘Tropospheric Emissions Monitoring’ उपग्रह मालिका तयार केली.
यातून मिळालेला डेटा—
उद्योगांचे उत्सर्जन
वाहनांचा धूर
धूळ व रासायनिक प्रदूषण
यांचे जागतिक नकाशे तयार करतो.

२. समुद्री प्लास्टिक ट्रॅकिंग प्रकल्प
UNEP, Ocean Cleanup आणि अनेक देशांनी समुद्रातील प्लास्टिक प्रवाह शोधण्यासाठी ड्रोन, AI आणि उपग्रहांचा वापर सुरु केला.

फायदे :
प्लास्टिक ज्या ठिकाणी प्रचंड प्रमाणात फिरते ते क्षेत्र (Garbage Patches) ओळखणे
कचरा प्रवाह थांबवण्याचे धोरण तयार करणे

यश :
पॅसिफिक महासागरातील १.५ लाख टन प्लास्टिक जमा करून पुनर्वापर प्रकल्प सुरु.

अपयश :
नदीमार्गे येणारा ताजा प्लास्टिक प्रवाह तितक्याच वेगाने वाढतो आहे.

३. इलेक्ट्रिक मोबिलिटी संशोधन – ५० पेक्षा जास्त देशांचा सहकार्य कार्यक्रम
EU, अमेरिका, चीन, भारत यांनी बॅटरी तंत्रज्ञान, चार्जिंग तंत्र, हायड्रोजन इंधन यावर संयुक्त संशोधन केले.

यश :
इलेक्ट्रिक वाहनांचे उत्सर्जन ४०% कमी
हायड्रोजन बस प्रकल्प यशस्वी

अपयश :
बॅटरी कचऱ्याचे नव्या स्वरूपाचे प्रदूषण वाढत आहे.

४. ‘One Planet’ रासायनिक प्रदूषण नियंत्रण उपक्रम
जगातील १०० हून अधिक देशांची संयुक्त प्रकल्प श्रृंखला.

उद्दिष्ट :
कीटकनाशक घटकांची सुरक्षित मर्यादा
धातू प्रदूषण नियंत्रण
प्लास्टिकचे पर्याय विकसित करणे

यश :
‘Single Use Plastic’ थांबवण्यासाठी ५० देशांत कायदे.

अपयश :
उद्योग क्षेत्रातील रासायनिक कचऱ्यावरील नियंत्रण अजूनही अपुरे.

५. हवामान-प्रदूषण संयुक्त संशोधन : भारत–नॉर्डिक प्रकल्प
स्वच्छ हवा मापन
धूळ-कार्बन संगम (BC) विश्लेषण
कमी खर्चातील वायु गुणवत्ता तंत्रज्ञान

यश :
दिल्ली आणि मुंबईमध्ये ‘रीयल टाइम पॉल्युशन मॅपिंग’.

५. प्रदूषण नियंत्रणातील यश : जगाने मिळवलेले तेजस्वी टप्पे
१. ओझोन थर वाचवण्यात मिळालेला ऐतिहासिक विजय
1987 चा मॉन्ट्रियल करार — जगातील सर्व देशांनी एकत्र येऊन CFC गॅस बंद केले. आज ओझोन थर परत भरू लागला आहे. हे विश्वभारती संकल्पनेचे जगातील सर्वात मोठे यश.

२. अनेक देश प्रदूषणमुक्त – युरोपचे मॉडेल
स्वीडन : वाहने ७०% इलेक्ट्रिक किंवा हायड्रोजन
डेन्मार्क : कार्बन-न्यूट्रल देश होण्याच्या उंबरठ्यावर
नॉर्वे : ९०% इलेक्ट्रिक वाहने

३. चीन – वायु प्रदूषणावर मोठा विजय
बीजिंगचे AQI गेल्या दशकात ३०% ने कमी.
धूरमळे थांबलेल्या कारखान्यांचे पुनर्रचना मॉडेल जगासाठी आदर्श.

४. भारत – स्वच्छ भारत मिशन आणि वायु गुणवत्ता कार्यक्रम
कचरा व्यवस्थापनातील प्रगती
NCAP अंतर्गत हवामान नियंत्रण
इलेक्ट्रिक मोबिलिटीमध्ये भारत अग्रणी देशांपैकी एक

६. अपयश : अजूनही न सुटलेली वैश्विक संकटे

१. प्लास्टिक प्रदूषण नियंत्रण अद्याप अपयशी. कायदे झाले, मोहिमा झाल्या…परंतु प्लास्टिक उत्पादन २०% दरवर्षी वाढते आहे.
२. औद्योगिक कचरा – सर्वात मोठे जागतिक अपयश
रासायनिक प्रदूषण, जहाल धातू, औषधांचे अवशेष— यांच्या विल्हेवाटीसाठी अजूनही सुरक्षित उपाय अपुरे.
३. वाहनांचा धूर – अजूनही अर्धे जग कोलमडलेले. दक्षिण आशिया आणि आफ्रिकेत मात्र वायू प्रदूषण वाढतच आहे.
४. समुद्र प्रदूषण – महासागर दमछाकीत. तंत्रज्ञान उपलब्ध असले तरी प्लास्टिक प्रवाह थांबलेला नाही. समुद्रातील सूक्ष्म प्लास्टिकचा प्रमाण भीतीदायक.

विश्वभारती संकल्पना : मानवतेचा जागतिक संवाद

७. भावी आव्हाने : विश्वभारती संकल्पनेपुढील कडक परीक्षा

१. उद्योगांचे जागतिक लॉबीइंग – प्रदूषण करणारे उद्योग अनेक देशांच्या धोरणांवर प्रभाव टाकतात.
२. झपाट्याने वाढती लोकसंख्या – कचरा, वाहनांची संख्या, उर्जा वापर—प्रदूषणाची पातळी वाढवते.
३. तंत्रज्ञानाचे नवे प्रदूषण – ई-वेस्ट, बॅटरी कचरा, डिजिटल कार्बन फुटप्रिंट. ही नवी संकटे पूर्वीपेक्षा अधिक वेगाने वाढत आहेत.
४. आर्थिक असमानता – समृद्ध देश प्रदूषण “निर्यात” करतात, तर गरीब देश त्याचा भार सहन करतात.

८. निष्कर्ष : विश्वभारती हीच प्रदूषणमुक्त पृथ्वीची अंतिम संज्ञा
पृथ्वीला वाचवायचे असेल तर— विज्ञान, तंत्रज्ञान, समाज, राजकारण, उद्योग, युवा शक्ती हे सर्व एकत्र येणे आवश्यक आहे. विश्वभारती संकल्पना या ऐक्याचे तत्त्वज्ञान आहे.
ती सांगते—
“आपण सर्व पृथ्वीचे नागरिक आहोत; प्रदूषण आपल्यावर एकसमान प्रहार करत आहे; आणि पृथ्वीची रक्षा आपण सर्वांनी मिळूनच करायची आहे. जर पृथ्वीचा श्वास थांबला, तर मानवजातीचा इतिहासही थांबेल. त्याआधी जागे व्हा. एकत्र या. आणि प्रदूषणरहित भविष्य घडवा.