…’मीपणा’ हरवतो अन् ‘ईश्वरपणा’ प्रकट होतो

मग जालंधर सांडी । ककारांत फोडी ।
गगनाचिये पाहाडीं । पैठी होय ।। ३०२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – मग ती प्राणवायुरूप शक्ति जालंधर बंधाचे उल्लंघन करून टाळ्यावरती नऊ इंद्रियांचे ऐक्य होण्याचे काकीमुख म्हणून स्थान आहे, त्याचा भेद करून, मग मूर्ध्नाकाशरूपी पहाडावर जाऊन राहाते.

जालंधर — योगातील एक विशेष बंध (जालंधर बंध), ज्यामध्ये मान पुढे व खाली झुकवून हनुवटी छातीला लावली जाते.
सांडी — सोडणे, मुक्त करणे.
ककारांत फोडी — ‘क’कार म्हणजे कंठप्रदेश. कंठात असलेल्या शक्तीचा भेद करणे.
गगनाचिये पाहाडीं — गगन = आकाश; पाहाड = डोंगर. येथे “गगन” म्हणजे मस्तकातील आकाश, म्हणजेच मूर्ध्नाकाश, सहस्रार स्थिती.
पैठी होय — मागे जाऊन स्थिर होते, निवास करते.

➡️ संपूर्ण अर्थ – प्राणशक्ती जालंधर बंध सोडते, नंतर ती कंठातील “ककारस्थान” भेदून वर सरकते आणि शेवटी मस्तकाच्या मूर्ध्नाकाशात – सहस्राराच्या शिखरावर स्थिर होते.

❖ योगमार्गातील सूक्ष्म प्रगती
ही ओवी कुंडलिनी योग व ध्यानयोग यांच्या एका अत्यंत सूक्ष्म टप्प्याचे वर्णन करते. इथे श्रीज्ञानेश्वर माउली सांगतात की साधकाने प्राणायाम व बंधांच्या सहाय्याने प्राणशक्तीला शुद्ध करून जेव्हा ती जालंधर बंध सोडते, तेव्हा ती उच्च टप्प्यांवर प्रवेश करते. जालंधर बंध ही कुंडलिनीच्या आरोहणात एक अत्यंत महत्त्वाची अडथळा असते. जेंव्हा हा अडथळा पार होतो, तेव्हा “ककार”, म्हणजेच कंठप्रदेशातील एक अत्यंत सूक्ष्म प्राणकेंद्र फोडले जाते. यातून साधकाची दशेन्द्रिये एकवटतात आणि चेतनेचा एक प्रवाह वरच्या चक्रांकडे जातो.

जालंधर बंधाचे तात्त्विक महत्त्व
जालंधर बंध हा प्राणायामातील तीन महत्त्वाच्या बंधांपैकी एक. यामध्ये:
मान पुढे व खाली झुकवली जाते.
हनुवटी छातीला लावली जाते.
कंठातील नाड्यांचे संयोग नियंत्रित केले जातात.
यामुळे उगमस्थानात परत जाण्याची दिशा निश्चित होते. हे बंध केवळ शारीरिक नसून, प्राणशक्तीच्या अंतर्गमनाचे द्वार उघडणारे आहेत.

शरीराच्या कंठप्रदेशात विशुद्ध चक्र असते. ते कंठातील स्पंदनांना, शब्दप्रवृत्तीला, आणि प्राणशक्तीच्या संप्रेषणाला नियंत्रित करते. याचा भेद साधकाच्या साक्षात्काराकडे वाटचाल घडवतो.

ककारांत फोडी — प्रतीकात्मक उकल
‘ककार’ या वर्णाचे महत्त्व नादब्रह्म व बीजाक्षरशास्त्रात विशेष आहे. ‘क’ हे बीजाक्षर म्हणजे कंठस्थ शक्तीचे प्रतीक. इथे ‘ककारांत फोडी’ हा एक अत्यंत गूढ संकेत आहे — कंठातील नाद, शब्द, आणि प्राणाचा संगम असलेल्या ठिकाणी जो बंध आहे तो उलगडणे. यामधून प्राणशक्तीचे आगमन अनाहतवरून विशुद्धमार्गे पुढे सहस्रारकडे होते.

गगनाचिये पाहाडीं — सहस्रारची अनुभूती
“गगनाचिये पाहाडीं” हे रूपक वापरून माउलीने सहस्रारचक्र म्हणजेच मस्तकावरील ब्रह्मस्थान याचा उल्लेख केला आहे. इथे तीन प्रमुख नाड्या — इडा, पिंगला आणि सुषुम्ना यांचे संयोग होतो.

या पाहाडावर पोहोचणे म्हणजेच: सर्व प्रपंच पार करून, सूक्ष्म देहाच्या शुद्धीकरणातून, प्रज्ञा, नाद व चैतन्य एकवटून, ‘शिव’स्वरूपात निवास करणे. यालाच ‘पैठी होय’ — म्हणजेच अखेरीस चैतन्यशक्तीची विश्रांती.

अनुभवसिद्ध योगवास्तव
ज्ञानेश्वरी ही फक्त शास्त्रीय नसून अनुभवसिद्ध ग्रंथ आहे. येथे सांगितलेली ही ओवी ही योगसिद्धीच्या अनुभवातूनच आलेली आहे. कुंडलिनी शक्तीचे एकेक चक्र पार करत, ती साधकाला अखेरीस ‘ब्रह्मरंध्र’ किंवा सहस्रार स्थानात घेऊन जाते. इथे ‘मी’पण नाहीसे होते, आणि ‘सर्वात्म’पणाची प्रचिती येते. यालाच निर्विकल्प समाधी म्हणतात.

भावार्थ — साधकाच्या अंतर्यात्रेचे शिखर
ही ओवी प्रत्यक्षात साधकाच्या अंतरंग प्रवासाचा परमोच्च बिंदू दाखवते:
प्रारंभी शरीरस्थ प्राण खालच्या चक्रांमध्ये अडकलेला असतो.
प्राणायाम, ध्यान, आणि मंत्रोच्चार यांच्या सहाय्याने तो वर खेचला जातो.
मग जालंधर बंध पार करून, कंठातील शब्दशक्तीचा अडसर पार होतो.
शेवटी गगनरूपी सहस्रारात स्थिर होतो.
याला बिंदु-नाद-संयोग असेही म्हटले जाते. इथे जाऊन साधक अनुभवतो — “मी काहीच नाही; सर्व मी आहे.”

आधुनिक दृष्टिकोनातून विवेचन
आधुनिक मानसशास्त्र व तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीनेही या ओवीचा संदर्भ महत्त्वाचा ठरतो: जालंधर बंध हे स्नायू, मज्जासंस्था, श्वसन व मेंदूतील सिग्नल यांना संतुलित ठेवते.
ककार फोडी म्हणजे गळ्याशी संबंधित वोकल कॉर्डस्, प्राण केंद्रे आणि चेतनास्थान यांची ऊर्जा अनलॉक करणे. सहस्रार ही पीनियल ग्रंथी व हायपोथॅलॅमसशी संबंधित असून तिथे प्रकाश, नाद आणि आनंद यांचे एकत्रीकरण होते.

संत परंपरेतील समांतर अर्थ
संत एकनाथ म्हणतात —
“कंठा उंचीचे कळले रे काम | गगनरूपी थामले ते प्राण।”
संत नामदेवही “कंठातून निघाली ते आत्मज्योती” असे वर्णन करतात. म्हणजेच सर्व संत परंपरेत ही प्राणाच्या आरोहणाची आणि चैतन्याच्या विस्ताराची ओळख आहे.

अंतिम निर्वाणाची तयारी
या ओवीतून साधकाची अंतर्गत क्रांती अधोरेखित होते. कुठलाही बाह्य दगडधोंड्याचा देव न पुजता, स्वतःच्या कलेवरातून, प्राणातून, शब्दातून, चेतनेतून साधक अंतिम सत्याकडे जातो.

हीच ती ‘स्वसंवादाची’ पूर्णता.
हीच ‘ज्ञानेश्वरीची’ पूर्णता.

❖ निष्कर्ष
ही ओवी म्हणजे ध्यानसाधनेतील अत्युच्च स्थितीचे रहस्य उलगडणारी किल्ली आहे. ती सांगते की: बंधाचे उल्लंघन हे बाह्य क्रांती नाही तर अंतर्यात्रेची एक अवस्था आहे. ककार म्हणजेच आपले शब्द, आवाज, व विचारांच्या मुळाशी असलेले चैतन्य. त्याचा भेद म्हणजे आत्मभानाचा प्रकटावस्था. शेवटी गगन, आकाश, आणि सहस्रार हे सर्व एकच — निर्विकल्प शांतीचे स्थान.

💠 उपसंहार:
ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी आत्मप्रत्ययाचे सर्वोच्च टप्पे उलगडते. या निरूपणातून आपल्याला कळते की ‘योग’ म्हणजे केवळ आसन नाही, तर आत्मस्वरूपाशी एकतानता साधणे होय. जिथे प्राणाच्या ‘जालंधर’सारख्या बंद दरवाज्यांतून मार्ग काढून तो चैतन्याच्या ‘गगन पाहाडा’वर जाऊन स्थिर होतो – तिथेच ‘मीपणा’ हरवतो आणि ‘ईश्वरपणा’ प्रकट होतो.