जें महाभूतांचें बीज । जें महातेजाचें तेज ।
एवं पार्था जें निज । स्वरूप माझें ।। ३२३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा
ओवीचा अर्थ – जें पंचमहाभूताचे बीज आहे, जें सूर्याचे तेज आहे. त्याप्रमाणे अर्जुना, जें माझे खास स्वरुप आहे.
ही ओवी अत्यंत सारगर्भ आणि गूढार्थांनी समृद्ध आहे. ही ओवी भगवंताच्या निखळ, शुद्ध स्वरूपाचे दर्शन घडवते. ही परमात्म्याच्या अद्वितीय स्वरूपाची ओळख घडवते.
महाभूतांचे बीज — म्हणजे पंचमहाभूत (आकाश, वायू, अग्नी, आप, पृथ्वी) यांना उत्पन्न करणारे बीज, कारणभूत.
महातेजाचे तेज — म्हणजे जे सर्व तेजस्वी गोष्टींना तेज देते, त्या महातेजामागील मूळ तेज.
एवं पार्था जें निज स्वरूप माझें — हे अर्जुना, असेच माझे मूळ, खरे, अस्सल स्वरूप आहे.
यातून श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, “हे अर्जुना, जे काही सृष्टीमध्ये मूल कारण आहे, जे पंचमहाभूतांची जन्मभूमी आहे, जे सूर्य, अग्नी, विद्युत, तपाचा झगमगाट यांना तेज देते — त्या सगळ्याच्यामागचं मूळ मीच आहे. आणि हेच माझं खऱ्या अर्थाने स्वरूप आहे.”
या ओवीचा पार्श्वभूमीमधील संदर्भ :
ही ओवी ध्यानयोगाच्या सहाव्या अध्यायात येते. श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की, “जो योगी मनाच्या संपूर्ण स्थैर्याने माझ्यावर ध्यान करतो, त्याला मी माझ्या स्वरूपाचं प्रत्यक्ष दर्शन देतो.” हे सांगताना ते त्यांच्या खऱ्या स्वरूपाची ओळख देतात — जे कोणत्याही स्थूल देहाच्या पलिकडचं आहे. अर्जुनासारख्या ज्येष्ठ ज्ञानी आणि कर्त्याला हे समजावून देताना श्रीकृष्ण नुसतं वैयक्तिक रूप नाही, तर संपूर्ण ब्रह्मांडाचा बीजभूत स्वरूप मांडत आहेत.
‘महाभूतांचे बीज’ : सृष्टीच्या बीजस्वरूपाचा दृष्टिकोन
पंचमहाभूत म्हणजे –
१. आकाश (Space)
२. वायू (Air)
३. अग्नी (Fire)
४. आप (Water)
५. पृथ्वी (Earth)
ही पंचमहाभूतं सर्व सृष्टीच्या रचनेची मूलभूत तत्त्वं आहेत. परंतु, ही पंचमहाभूतं कुठून आली ? ती स्वतः उत्पन्न करणारी शक्ती कोणती ? त्याचं उत्तर श्रीकृष्ण देतात – मीच त्या महाभूतांचं बीज आहे. हे बीज म्हणजे सृष्टीतील सर्व निर्माणशक्तीचं केंद्र. हे बीज न ध्वनित, न दृश्य, न विचाराने जाणता येणारं – परंतु सर्व वस्तू आणि प्रक्रियांमध्ये सूक्ष्म स्वरूपाने अस्तित्वात असणारं.
“बीज” हा शब्द अत्यंत अर्थगर्भ आहे. बीजात झाड दडलेलं असतं, पण ते त्याच्या उघड्या रूपात दिसत नाही. त्याचप्रमाणे परमात्मा या सृष्टीच्या बीजात आहे – सर्व गोष्टींमध्ये असूनही दृश्य न होता, सर्वकाळ सूक्ष्मपणे कार्यरत असतो.
‘महातेजाचें तेज’ : सर्वप्रकाशामागचं आद्यतेज
या ओवीमध्ये श्रीकृष्ण पुढे म्हणतात की – “मी त्या महातेजाचंही तेज आहे.”
या जगात अनेक तेजस्वी गोष्टी आहेत –
सूर्य
चंद्र
अग्नी
वीज
तांत्रिक साधनेतून निर्माण होणारी ऊर्जा
तपस्येचं तेज
विद्वानाचा चेहरा उजळवणारी ज्ञानशक्ती
या सगळ्यांना जी ‘तेजस्विता’ प्राप्त झाली आहे, त्या तेजाचे मूळ कारण काय आहे ? श्रीकृष्ण म्हणतात — “मीच त्या तेजाचंही तेज आहे.” याचा अर्थ – मीच आद्यतेज आहे, ज्या तेजातून सर्व इतर तेज प्रकट झाले आहेत.
उपनिषदे याताच मान्यता देतात —
“तं ह देवा भासयन्ति” – देवतांनाही जे प्रकाशित करतं, ते परमात्मा.
“एवं पार्था जें निज स्वरूप माझें” – स्वस्वरूपाची ओळख
“एवं” म्हणजे “असेच”. “निज स्वरूप” म्हणजे स्वतःचे खरे, मूलभूत, बदल न होणारे स्वरूप. श्रीकृष्ण येथे एक अत्यंत सूक्ष्म सत्य सांगतात — “मी जे दिसतो – रूपात, देहात, गीतेत उपदेश करणारा — ते माझं पूर्ण स्वरूप नाही.” “माझं खरे स्वरूप हे सृष्टीमागचं बीज, आणि सृष्टीतल्या प्रत्येक गोष्टीत असणारी आद्यचैतन्यशक्ती आहे.” हे “निज स्वरूप” अगदी ‘अव्यक्त, निर्गुण, निराकार ब्रह्म’ आहे.
विज्ञानातली समांतरता : उर्जेचा मूळ स्रोत
जर आपण हे दृष्टिकोन आधुनिक विज्ञानाच्या नजरेतून पाहिले तर : सर्व वस्तू ऊर्जा आणि कणांच्या रचनेतून बनलेल्या आहेत. इलेक्ट्रॉन, प्रोटॉन, न्युट्रॉन — हे सुद्धा क्वांटम क्षेत्रांपासून निर्माण होतात. सृष्टीतील ऊर्जा कधी निर्माण होत नाही किंवा नष्ट होत नाही, ती फक्त स्वरूप बदलते. हा ऊर्जा-स्रोत एकतर्फी, सर्वव्यापक आणि स्थिर आहे.
श्रीकृष्ण म्हणतात, “मीच तो स्रोत आहे.”
हे “महातेजाचं तेज” म्हणजे ‘प्राइमल एनर्जी’ – the base energy of all manifested forms.
सृष्टीच्या सुरुवातीला जिथे स्फोट झाला (Big Bang), त्या क्षणी जे शक्तीचं एकाधिकार होतं, तेच कृष्ण स्वतःचे “निज स्वरूप” मानतात.
साधकासाठी आत्मानुभूतीचा मार्ग
योगसाधकासाठी ही ओवी एक दिशादर्शक आहे.
जेव्हा ध्यानात बसतो, तेव्हा आपण ज्या “स्वरूप”, “दिव्यता”, “चैतन्य” यांचा अनुभव घ्यायचा प्रयत्न करतो — तीच अनुभूती या ओवीतून समोर येते.
🧘♂️ ध्यान करताना — जर साधक ‘स्वतः’ला महाभूतांच्या पलीकडे, तेजाच्या पलीकडे, आणि सर्व विचारांच्या पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करतो — तर त्याला जाणवते की एक अशा स्वरूपाचं अस्तित्व आहे, जे सर्व गोष्टींचं मुळं आहे — आणि ते स्वरूप स्वतःला म्हणवून घेत नाही, पण सर्व काही त्याच्यामुळे आहे.
भगवंताच्या निर्गुण रूपाची झलक
गोपाळ-कृष्णाचा सगुण, सुंदर रूप – ज्यात flute आहे, गायी आहेत, राधा आहे – हे भक्तांच्या हृदयाला अत्यंत जवळचं वाटतं. पण या सगुण रुपामागे एक निर्गुण, ब्रह्मस्वरूप आहे – तेजस्वी, सर्वत्र व्याप्त, निराकार.
तेच श्रीकृष्ण सांगत आहेत — “हे अर्जुना, मी केवळ गोविंद नाही, मी केवळ रथ हाकणारा नाही – मी त्या तेजामागील तेज आहे, त्या पाच तत्वांच्या मागचा बीज आहे.”
जीवनातला प्रत्यक्ष अर्थ :
जर प्रत्येक गोष्टीचा मूळ स्रोत ‘तेज’ आणि ‘चैतन्य’ असेल, तर प्रत्येक गोष्टीत देव पाहणे सहज शक्य आहे. एका फुलात, एका लहानशा कृतीत, श्वासोच्छ्वासात – जिथे प्राण आहे, तिथेच ‘तेज’ आहे, आणि त्या तेजामागे परमेश्वर आहे. म्हणूनच ध्यान आणि भक्ती ही ‘आपल्या आत्मस्वरूपाशी एकरूप होण्याची’ प्रक्रिया आहे.
निष्कर्ष :
ही ओवी भगवंताच्या अद्वितीय स्वरूपाची अनुभूती देणारी आहे. ती आपल्याला ‘दृश्य विश्वा’च्या पार जाऊन ‘अदृश्य कारणां’कडे पाहायला शिकवते.
ती सांगते की —
“मी पंचमहाभूतांचं बीज आहे”,
“मी महातेजामागील तेज आहे”,
“हेच माझं खरे स्वरूप आहे.”
हे स्वरूप न केवळ समजण्याचं आहे, तर अनुभवण्याचं आहे.
🔚 “जेव्हा आपण सृष्टीमधल्या तेजामागचं तेज पाहायला शिकतो, तेव्हा आपल्याला त्या तेजस्वरूप परमात्म्याचं दर्शन होतं – आणि तेच कृष्णाचं ‘निज स्वरूप’ आहे.”
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.