भारतीय संस्कृती ही निसर्गाशी एकरूप झालेली आहे. आपल्या देवदेवतांच्या उपासना, व्रत-उपवास, उत्सव या सर्वांमध्ये निसर्गाला केंद्रस्थानी स्थान दिलेले दिसते. विशेषतः गणेशोत्सव हा तर याचे उत्तम उदाहरण आहे. गणपती हा “विघ्नहर्ता” मानला जातो. तो बुद्धीचा देव, शक्तीचा स्त्रोत आणि आनंदाचा अधिपती आहे. पण गणपती पूजेत एक वेगळीच परंपरा आपल्याला आढळते ती म्हणजे २१ पत्री अर्पण करण्याची. ही परंपरा केवळ धार्मिक आचार म्हणून रूढ झालेली नाही, तर तिच्या पाठीशी एक खोल जीवनदृष्टी आहे.
२१ पत्रींच्या या पूजेत विविध वृक्ष-वेलींना स्मरले जाते, त्यांच्या पानांना स्पर्श केला जातो, पूजा करून त्यांना अर्पण केले जाते. यामागील संदेश अगदी स्पष्ट आहे — निसर्ग हा आपला खरा दैवत आहे आणि त्याचे जतन करणे ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे.
पत्री पूजेची परंपरा
गणपती पूजेत २१ पत्री अर्पण करण्याची परंपरा फार प्राचीन आहे. गणेश पुराणात आणि स्कंद पुराणात याचा उल्लेख येतो. पत्री म्हणजे पाने. गणेशाला आवडणाऱ्या २१ प्रकारच्या पानांचा समावेश यात आहे. पूजेत जेव्हा ही पाने अर्पण केली जातात तेव्हा ती केवळ प्रतीक म्हणून न राहता आयुर्वेदिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाची ठरतात.
भारतीय समाजात प्रत्येक देवतेशी निसर्गातील काही ना काही घटक जोडलेला असतो. शिवाला बेलपत्र प्रिय, विष्णूला तुलशी प्रिय, तर गणेशाला दुर्वा आणि २१ पत्री. ही पत्री म्हणजे आपले वनस्पतीविज्ञान, औषधशास्त्र आणि आध्यात्म यांचा संगम आहे.
निसर्गाशी असलेले अदृश्य नाते
आपला पूर्वज समाज निसर्गनिष्ठ होता. निसर्गाची कदर करणे, त्याचे संवर्धन करणे हेच त्यांचे जीवन तत्त्व होते. म्हणूनच त्यांनी प्रत्येक झाडाला धार्मिक परंपरेत स्थान दिले. २१ पत्रींतून जवळपास सर्व प्रकारचे वृक्षप्रतिनिधी सामावलेले दिसतात – फळझाडे, औषधी वनस्पती, फुलझाडे, वेली.
उदा. वड आणि पिंपळ हे दीर्घायुष्याचे प्रतीक मानले जातात. निंब हे रोगनिवारक आहे. आवळा दीर्घायुष्य देतो. ऊस गोडवा आणि समाधान दर्शवतो. तेरडा, आघाडा, अपामार्ग हे औषधी उपयोगासाठी प्रसिद्ध आहेत. म्हणजेच २१ पत्री ही केवळ पूजा नसून निसर्गातील वैविध्य आणि औषधी समृद्धी यांचे द्योतक आहे.
पत्री अर्पणाचा प्रतीकात्मक संदेश
प्रत्येक पत्रीचे अर्पण हे एक प्रतीक आहे. दुर्वा अर्पण केल्याने आपण गणपतीसमोर नम्रता ठेवतो. बेलाची पाने अर्पण केली की शुद्धता आणि पापनाशाची भावना जागृत होते. आघाडा पत्र अर्पण करताना आपण संकट निवारणाची प्रार्थना करतो. शमीचे पान विजयाचे प्रतीक आहे.
अशा प्रकारे २१ पत्री अर्पण करण्यामागे माणसाच्या सर्व गरजांचा समावेश दिसतो. आरोग्य, संपत्ती, आयुष्य, बुद्धी, विजय, आनंद – या सर्वांचा आधार निसर्ग आहे, हे आपल्याला ही परंपरा सतत स्मरवते.
पर्यावरणीय दृष्टीने महत्त्व
आजच्या काळात जेव्हा पर्यावरणाचा ऱ्हास हा एक गंभीर प्रश्न बनला आहे, तेव्हा या परंपरेचे महत्त्व अधिक जाणवते. २१ पत्रींच्या माध्यमातून आपण २१ झाडांची आठवण ठेवतो. गावागावात, घराघरांत गणपती पूजेत ही पत्री गोळा करण्याची परंपरा अजूनही टिकून आहे. त्यामुळे मुलांना व छोट्या पिढीला निसर्गाची ओळख होते.
ही परंपरा आपल्याला शिकवते की केवळ तांत्रिक प्रगती नव्हे, तर पर्यावरणाचे जतन हेसुद्धा तेवढेच महत्त्वाचे आहे. जर झाडे नाहीशी झाली तर आपले अस्तित्व धोक्यात येईल. म्हणून गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने आपण जेव्हा पत्री आणतो, तेव्हा निसर्गाशी जोडलेले आपले नाते दृढ करतो.
आयुर्वेदाशी संगती
आयुर्वेदशास्त्रात प्रत्येक पत्रीचे वेगळे गुणधर्म सांगितले आहेत. निंब व कडुनिंब यांचा उपयोग रोगप्रतिबंधासाठी होतो. आवळा हे आयुष्य वाढवणारे औषध आहे. तेरडा, आघाडा, अपामार्ग ही औषधी वनस्पती आहेत.
गणपती पूजेत यांचा समावेश हा अपघाती नाही. उलट आपल्या पूर्वजांना माहिती होती की निसर्गातील प्रत्येक झाडाचा उपयोग मनुष्याला होऊ शकतो. त्यांनी ते धार्मिक विधींशी जोडून कायमसाठी स्मरणात ठेवले.
परंपरा आणि आधुनिक काळ
आजच्या आधुनिक जगात आपण निसर्गापासून दूर जात आहोत. काँक्रीटच्या जंगलात वाढणारी मुले झाडे ओळखत नाहीत. पण गणपती पूजेत २१ पत्री आणण्याची वेळ आली की त्यांना पिंपळ, वड, आवळा, निंब, तेरडा यांची माहिती मिळते.
ही परंपरा म्हणजे एकप्रकारे लोकपर्यावरण शिक्षण आहे. शाळेच्या वर्गात शिकवले जाणारे विज्ञान एक गोष्ट आहे; पण घराघरांत धार्मिक कृतीतून मुलांना झाडांची ओळख करून देणे ही आपल्या संस्कृतीची देणगी आहे.
गणपती हा निसर्गदेवता
गणपती हा केवळ विघ्नहर्ताच नाही तर निसर्गदेवताही आहे. त्याचे रूपच निसर्गाशी एकरूप आहे – मोठे कान म्हणजे ज्ञानशक्ती, सोंड म्हणजे पराक्रम, पोट म्हणजे धैर्य, उंदीर म्हणजे निसर्गाशी सुसंवाद.
२१ पत्री अर्पण करून आपण या निसर्गदेवतेला वंदन करतो. आणि त्याच वेळी निसर्गाशी असलेले आपले नाते पुन्हा दृढ करतो.
परंपरेचा संदेश
गणपती आणि २१ पत्री ही परंपरा सांगते की :
- निसर्गाचा आदर करा
- झाडांचे संवर्धन करा
- औषधी वनस्पतींचे ज्ञान जतन करा
- पुढच्या पिढीला याची ओळख करून द्या
गणेशोत्सव साजरा करताना केवळ रोषणाई, आरास किंवा उत्सवाचा गाजावाजा न करता २१ पत्रींच्या माध्यमातून आपण निसर्गाला प्रणाम केला पाहिजे. हाच या परंपरेचा खरा संदेश आहे.
शेवटचा विचार
२१ पत्री अर्पण करण्याची परंपरा ही केवळ पूजा नसून जीवनतत्त्वज्ञान आहे. ती आपल्याला आठवण करून देते की निसर्ग हेच आपले खरे दैवत आहे. गणपतीच्या पूजेत निसर्गाचा गौरव करणे म्हणजे आपल्या अस्तित्वाची पायाभरणी करणे.
आजच्या काळात जेव्हा पर्यावरणीय संकट डोळ्यासमोर उभे आहे, तेव्हा २१ पत्रींच्या या परंपरेचा पुनरुच्चार करणे हीच खरी वेळेची गरज आहे.
गणपतीला पत्री अर्पण करताना आपण प्रत्यक्षात निसर्गाशी केलेल्या आपल्या वचनाची पुनःप्रस्तुती करतो – “हे देवा, निसर्गाचे रक्षण करू. त्याचे जतन करू. आणि त्याच्यातून आपले जीवन समृद्ध करू.”
गणपतीच्या २१ पत्री – धार्मिक महत्त्व व औषधी उपयोग
१. दुर्वा (दुब गवत)
- धार्मिक महत्त्व – गणपतीला अत्यंत प्रिय. शीतलता व संततीसुखाचे प्रतीक.
- औषधी उपयोग – रक्तस्त्राव थांबवते, मूत्रविकारांवर उपयुक्त.
२. बिल्वपत्र (बेल)
- धार्मिक – शिवप्रिय व गणेशप्रिय. पापनाशक.
- औषधी – पचन सुधारते, पोटदुखी व हृदयविकारावर उपयोगी.
३. धतुरा
- धार्मिक – शिवगणांचा प्रिय पत्र, गणपतीला विघ्ननाशासाठी अर्पण.
- औषधी – वेदनाशामक, त्वचारोग व श्वसनविकारांवर उपयोग (जपून वापरावे कारण विषारी गुणधर्म आहेत).
४. मंजिष्ठा
- धार्मिक – आरोग्य व सौंदर्य वृद्धीसाठी अर्पण.
- औषधी – रक्तशुद्धी, त्वचाविकार, स्त्रियांचे विकार यावर उपयुक्त.
५. वड (वटवृक्ष)
- धार्मिक – चिरायुष्य व स्थैर्याचे प्रतीक.
- औषधी – दात मजबूत करण्यासाठी, अतिसार, मधुमेहावर उपयुक्त.
६. पिंपळ (अश्वत्थ)
- धार्मिक – मोक्षाचे प्रतीक, पवित्र वृक्ष.
- औषधी – दमा, खोकला, पचनविकार यावर औषध म्हणून वापर.
७. पाकर / पलाश (किंवा कांचनार)
- धार्मिक – तेज व शक्तीचे प्रतीक.
- औषधी – मूळव्याध, रक्तशुद्धी, जखमा भरून येण्यासाठी उपयुक्त.
८. अपामार्ग (आगम/खारीट)
- धार्मिक – दोष व विघ्न नाशक.
- औषधी – मूत्रविकार, पचन सुधारक, कृमिनाशक.
९. ऊस (इक्षू)
- धार्मिक – गोडवा, समाधान, समृद्धीचे प्रतीक.
- औषधी – उर्जा वाढवतो, मूत्रल व पित्तशामक.
१०. कांचनार
- धार्मिक – सौंदर्य व मंगल कार्याचे प्रतीक.
- औषधी – थायरॉईड, ट्यूमर, ग्रंथी सूज यावर उपयुक्त.
११. आघाडा (वावा / आरवा)
- धार्मिक – संकटनाशक, रक्षण करणारा.
- औषधी – खोकला, दमा, ताप, किडे हाकवण्यासाठी.
१२. भेंड (भेंडी पान)
- धार्मिक – उपद्रव निवारण.
- औषधी – पचनास मदत, बद्धकोष्ठता कमी करते, स्त्रियांमध्ये प्रसूतीस उपयुक्त.
१३. तेरडा
- धार्मिक – विघ्ननाश व अडथळे दूर करणारा.
- औषधी – वातनाशक, पचन सुधारक, कृमिनाशक.
१४. चाफा / सप्तपर्णी
- धार्मिक – सुगंध व सौंदर्याचे प्रतीक.
- औषधी – ताप, मलेरिया, त्वचाविकारांवर उपयुक्त.
१५. नागदमनी / नागदौना
- धार्मिक – विषनाशक, विघ्ननाशक.
- औषधी – सर्पदंशावर, त्वचारोग, खोकल्यावर उपयुक्त.
१६. कडुनिंब (निंब पान)
- धार्मिक – शुद्धतेचे प्रतीक.
- औषधी – रक्तशुद्धी, त्वचाविकार, मधुमेहावर अत्यंत उपयुक्त.
१७. जाई / जुई पान
- धार्मिक – सौंदर्य व आनंदाचे प्रतीक.
- औषधी – डोळ्यांचे विकार, मुखदुर्गंध, पचनविकार.
१८. पारिजात (हर्षिंगार)
- धार्मिक – शुद्धता व ज्ञानाचे प्रतीक.
- औषधी – संधिवात, ताप, डोकेदुखीवर उपयुक्त.
१९. शमी (फडशें)
- धार्मिक – विजय व शत्रुनाशाचे प्रतीक.
- औषधी – मूळव्याध, दाह, संधिवात, रक्तविकारांवर उपयुक्त.
२०. आवळा (आमलकी)
- धार्मिक – आयुष्यवृद्धी, आरोग्य व संततीसुख.
- औषधी – व्हिटॅमिन C समृद्ध, प्रतिकारशक्ती वाढवणारा, केस-त्वचेच्या आरोग्यासाठी उत्तम.
२१. अरुंड (एरंड पान)
- धार्मिक – बलदायी, रोगनिवारणाचे प्रतीक.
- औषधी – वेदनाशामक, वातविकार, संधिवात, बद्धकोष्ठता यावर उपयुक्त.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
