… तोच खरा ज्ञानी — तोच आत्मद्रष्टा

डोळ्यांचं पाणी डोळ्यांत गोठून पडदा निर्माण करतं आणि दृष्टी हरवते; तसंच मनुष्याचं मन जेव्हा अज्ञानाने, अहंकाराने किंवा दुःखाने गोठतं, तेव्हा त्याच्या आत्मज्ञानावर पडदा येतो. जो या पडद्याला ओळखतो, वितळवतो, तोच खरा ज्ञानी — तोच आत्मद्रष्टा.

हें असो डोळ्यांचें । डोळांचि पडळ रचे ।
तेणें देखणेपण डोळ्यांचें । न गिळिजे कायि ।। ६२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवां

ओवीचा अर्थ – डोळ्यांचें पाणी डोळ्यांत गोठून त्याचा पडदा डोळ्यांवर येतो, तो पडदा डोळ्यांची दृष्टि नाहींशी करीत नाहीं का ?

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी एका सूक्ष्म पण अत्यंत प्रभावी रूपकातून भगवद्गीतेतील ज्ञानाच्या तत्त्वाला विलक्षण प्रतिमा दिली आहे. ज्ञानेश्वरी ही केवळ अध्यात्मग्रंथ नाही; ती प्रत्यक्ष अनुभवाचे, उपमांचे आणि जीवनातील गूढ सत्याचे काव्य आहे. सातव्या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला ‘ज्ञानविज्ञानयोग’ सांगत असताना, ज्ञानेश्वर महाराज त्या दैवी ज्ञानाच्या स्वरूपाची उपमा देताना ही ओवी म्हणतात — “जसं डोळ्यांचं पाणी डोळ्यांतच गोठून पडदा तयार करतं आणि त्यामुळे डोळ्यांची दृष्टी हरवते, तसं माणसाचं स्वतःचं मन त्याच्या ज्ञानावर पडदा टाकतं.”

🌿 डोळे आणि दृष्टी — रूपकाचं आध्यात्मिक संकेत

या ओवीत “डोळ्यांचं पाणी” म्हणजे अश्रू, आणि “डोळ्यांची पडळ” म्हणजे गोठलेलं अश्रूंचं थर, जो डोळ्यांवर जमा होतो. तो थर डोळ्यांना झाकतो आणि पाहण्याची क्षमता हरवते.
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, ही घटना केवळ शरीरिक नाही — ही आत्मिक जगातलीसुद्धा खरी आहे. मनुष्याचं ज्ञान, त्याची बुद्धी, त्याचा विवेक — हे सर्व त्या डोळ्यांच्या ‘दृष्टी’सारखे आहेत. पण जेव्हा मनावर अज्ञानाचा, अहंकाराचा, वासनेचा, मोहाचा किंवा दुःखाचा थर जमा होतो, तेव्हा त्या थरामुळे ज्ञानाचं तेज मंदावतं.
जसं डोळ्यांचं पाणी स्वतः डोळ्यातूनच येऊन दृष्टी झाकतं, तसंच मनुष्याच्या स्वतःच्याच विचारांमुळे, भावनांमुळे, इच्छांमुळे त्याचं आत्मज्ञान झाकलं जातं.

🌼 आत्मज्ञानाला झाकणारा “अश्रूंचा थर”

डोळ्यांतून येणारं पाणी हे डोळ्यांचंच — परंतु तेच जेव्हा थंड, स्थिर, गोठलेलं होतं तेव्हा ते पाहण्याला अडथळा ठरतं. त्याचप्रमाणे, मनुष्याचं मन, बुद्धी आणि चेतना या ईश्वराने दिलेल्या शक्ती आहेत. या शक्ती जिवंत, प्रवाही आणि निर्मळ असतील तर त्या आत्मदर्शन घडवतात. पण ज्या क्षणी त्या स्थिर होतात — म्हणजेच अहंकार, संकल्प-विकल्प, तृष्णा, द्वेष, राग, लोभ या वृत्तींनी गोठतात — तेव्हा ते ‘पडदा’ बनतात आणि ज्ञानाला झाकतात.

म्हणून ज्ञानेश्वर सांगतात —
“जे अंधार बाहेरून येत नाही, ते आतूनच उठतं.”
अज्ञान हे बाहेरून कोणी देत नाही; ते आपल्याच अंतर्मनातून, आपल्या दुर्बुद्धीमुळे, आपल्या इच्छांच्या गोठलेल्या थरामुळे निर्माण होतं.

🌸 डोळ्यांचं पाणी – दृष्टीचं कारण की अडथळा?

ही ओवी एक अत्यंत सूक्ष्म विरोधाभास दाखवते — डोळ्यांचं पाणी हेच डोळ्यांना ओलावा, सजीवता आणि संवेदना देतं. पण तेच जेव्हा अति होतं, तेव्हा ते अंधत्व निर्माण करतं. मनुष्याच्या जीवनातही असंच घडतं. भावना, प्रेम, करुणा — या गोष्टी आवश्यक आहेत. पण जेव्हा त्या भावनांवर नियंत्रण राहत नाही, जेव्हा त्या आसक्तीत परिवर्तित होतात, तेव्हा त्या ज्ञानाला झाकतात.
अश्रू म्हणजे भावनिक ओलावा. पण जेव्हा त्या ओलाव्याचं रुप ‘दुःखाची चिकट पडदा’ घेतं, तेव्हा आत्मा बाहेरचं सौंदर्य पाहू शकत नाही.
म्हणून ज्ञानेश्वर ही उपमा देऊन सांगतात —
“भावना आणि बुद्धी यांचा समतोल राखला नाही, तर दृष्टी बंद होते.” ही दृष्टी म्हणजे केवळ बाह्यदृष्टी नव्हे — ही ‘ब्रह्मदृष्टी’, सत्यदृष्टी आहे.

🌻 ‘पडळ’ म्हणजे अहंकाराचा आवरण

“डोळ्यांची पडळ रचे” — ही ओळ अतिशय गूढ आहे. ही ‘पडळ’ म्हणजे केवळ भौतिक थर नव्हे; ती अहंकाराची पडदा आहे. ज्ञानाच्या प्रकाशाला झाकणारी हीच ‘अहं-पडळ’ आहे. आपण आपल्या अनुभवांमधून, शिक्षणातून, यशातून एक ‘मी’ निर्माण करतो. पण तोच ‘मी’ जेव्हा ‘मीच सर्व आहे’ असं मानतो, तेव्हा ज्ञान झाकलं जातं. म्हणूनच संत म्हणतात — “अहंकार हा आत्मज्ञानाचा पहिला शत्रू आहे.”

ज्ञानेश्वरांच्या या ओवीतला संदेश म्हणजे — “तूच आपला अडथळा आहेस.” डोळ्यांचा पडदा दुसऱ्याने आणलेला नाही. तो स्वतःच्या डोळ्यांतून निर्माण झालेला आहे. तसंच अज्ञान हे बाह्य नाही; ते अंतर्गत आहे. आपणच आपल्या अंतःकरणात पडदा विणत असतो.

🌞 ज्ञान आणि विज्ञानाचा अर्थ

ही ओवी ज्या अध्यायात आहे तो ज्ञानविज्ञानयोग. येथे श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतो — “मी तुला ज्ञान सांगतो आणि विज्ञानही सांगतो.” ज्ञान म्हणजे तत्त्वज्ञान — सत्याची ओळख. विज्ञान म्हणजे त्या सत्याचा अनुभव, त्याचं प्रत्यक्ष दर्शन. परंतु ह्या अनुभवाच्या मार्गात ‘डोळ्यांची पडळ’ — म्हणजेच आत्मावरील अज्ञानाचं आवरण — हे सर्वात मोठं अडथळा आहे.
जोपर्यंत तो पडदा नाहीसा होत नाही, तोपर्यंत आत्मज्ञानाचा प्रकाश जाणवत नाही. जसं पापणी उघडली तर प्रकाश दिसतो, पण ती मिटली की अंधार; तसंच मन उघडलं की सत्य प्रकटतं, पण ते गोठलं की माणूस स्वतःच्याच अंधारात अडकतो.

🌼 रूपकाचा व्यावहारिक अर्थ — आजच्या काळात

आजच्या आधुनिक जीवनात माणसाचं मन निरंतर गोंधळात, तणावात, तुलना आणि स्पर्धेत गुंतलेलं आहे. हा गोंधळ म्हणजेच “डोळ्यांची पडळ” आहे. ज्या भावना, विचार, इच्छा आपल्याला जगण्याची प्रेरणा देतात, त्या ज्या क्षणी गोठतात — म्हणजेच नकारात्मक, असंतुलित किंवा असहाय बनतात — त्या आपल्या अंतर्मनाच्या प्रकाशाला झाकतात.

उदाहरणार्थ —

जेव्हा माणूस केवळ संपत्तीच्या, यशाच्या मोहात अडकतो, तेव्हा त्याचा विवेक हरवतो. जेव्हा दुःखात बुडून स्वतःवर दया करतो, तेव्हा आत्मबल हरवतो. जेव्हा ईर्षा आणि द्वेष वाढतात, तेव्हा प्रेम हरवतं. ही सगळी स्थिती म्हणजेच — डोळ्यांवरची पडळ. म्हणून संत म्हणतात — “अश्रू स्वतःचेच असतात, पण ते जर मनावर साठले तर प्रकाश झाकतात.”

🌷 संतांचा दृष्टिकोन — ज्ञान निर्मळ असावं

संत ज्ञानेश्वर, तुकोबाराय, एकनाथ, नामदेव — सर्व संतांनी सांगितलं आहे की ज्ञान तेव्हाच फुलतं जेव्हा मन निर्मळ असतं. निर्मळता म्हणजे भावनाशून्यता नव्हे; तर भावनांवर प्रभुत्व. जसं स्वच्छ जलाशयात चंद्राचं प्रतिबिंब स्वच्छ दिसतं, पण जर तेच पाणी गढूळ असेल तर चंद्र झाकला जातो. तसंच मन निर्मळ असेल तर परमात्म्याचं दर्शन सहज होतं. पण मनावर संकल्प-विकल्प, राग-द्वेष, मोह-लोभ या गोष्टींचं गढूळपण आलं, की आत्मदर्शन झाकलं जातं.

हीच ओवी सांगते —

“स्वतःच्या निर्मित अडथळ्यांनी स्वतःचं ज्ञान हरवतोस, आणि मग देव कुठे गेला म्हणून शोधतोस.”

🌺 आध्यात्मिक प्रवासात ‘पडळ’ कशी विरघळते?

डोळ्यांची पडळ विरघळवायची असेल तर उष्णता लागते — जसं उष्णतेने गोठलेलं वितळतं. त्याचप्रमाणे, मनावरचं अज्ञान वितळवण्यासाठी लागते — ज्ञानाची उष्णता, प्रेमाची उष्णता, साधनेची उष्णता.
भक्ती, ध्यान, जप, आत्मविचार — ही सर्व उष्णतेची रूपं आहेत. जेव्हा साधक या साधनेत तल्लीन होतो, तेव्हा त्याचं मन पुन्हा प्रवाही होतं. तेव्हा त्याच्या डोळ्यांवरील पडदा नाहीसा होतो, आणि आत्मदृष्टी उघडते. म्हणूनच संत म्हणतात — “ज्ञान हे प्रकाश आहे, आणि साधना त्याला मार्गदर्शक उष्णता आहे.”

🌼 उदाहरण – सूर्य आणि मेघ

डोळ्यांची पडळ हा विषय समजावण्यासाठी आपण आणखी एक दृश्य कल्पना करू — सूर्य सदैव तळपतो, पण ढग आले की त्याचं तेज दिसत नाही. सूर्य लपलेला नसतो; ढग तात्पुरते आड येतात. त्याचप्रमाणे आत्मा सदैव तेजस्वी आहे. अहंकार, मोह, दुःख हे ढग म्हणजेच ‘पडळ’. जेव्हा वाऱ्याने ते ढग उडून जातात, सूर्य पुन्हा स्पष्ट दिसतो. वारा म्हणजेच विवेक, ध्यान आणि गुरु-कृपा. गुरु आपल्या जीवनात त्या वाऱ्याचं कार्य करतात — ते पडदा उडवतात आणि आत्मदर्शन घडवतात.

🌻 ‘डोळ्यांचं’ प्रतीक — आत्मचेतना

ज्ञानेश्वर महाराज प्रत्येक ओवीत रूपकातून उपदेश देतात. येथील ‘डोळे’ हे आत्मचेतनेचं प्रतीक आहेत.
‘दृष्टी’ म्हणजे आत्मदर्शनाची क्षमता.
‘पाणी’ म्हणजे भावना आणि विचार.
‘पडळ’ म्हणजे त्या भावनांचा गोठलेला, स्थिर, असंवेदनशील रूप — जे आत्मज्ञान झाकतं.

हे सर्व रूपक अत्यंत सूक्ष्म पण प्रभावी आहे. ते सांगतं — “जीवनात जे काही आपल्याला झाकतंय, ते बाहेरचं नाही, ते आपल्या आतून निर्माण झालेलं आहे.”

🌸 निरुपणाचा सार

या ओवीचा सार असा आहे —
मनुष्याचं मन स्वतःच आपल्या ज्ञानाला झाकतं.
डोळ्यांचं पाणी स्वतःचं असतं, पण तेच गोठून डोळ्यांना अंध करतो.
तसंच, आपल्या विचारांनी, भावनांनी, अहंकाराने आपण स्वतःच्या सत्यावर पडदा टाकतो.
जोपर्यंत तो पडदा विरघळत नाही, तोपर्यंत ‘देखणेपण’ — म्हणजेच आत्मदर्शन — मिळत नाही.

🌺 अंतर्मनातील दिवा

ज्ञानेश्वर महाराज या ओवीतून आपल्याला शिकवतात की, दिवा बाहेर पेटवायचा नाही — तो अंतर्मनात पेटवायचा आहे. पण जर त्या दिव्यावरच धुरकट काच आली, तर प्रकाश दिसत नाही. डोळ्यांवरची पडळ म्हणजे तो धुरकट थर. तो दूर झाला की आत्मा तेजाने झळकतो, आणि मग बाहेरचं जगही नवं वाटतं.

म्हणूनच संत म्हणतात — “स्वतःचं मन शुद्ध कर; उरलेलं सर्व देव करतो.”

🌿 निष्कर्ष

या ओवीचा अर्थ इतकाच नव्हे की ती केवळ एक शारीरिक उदाहरण देत आहे; ती मानवाच्या आत्मप्रवासाची दिशा दाखवते.
डोळ्यांचं पाणी हे भावनांचं प्रतीक आहे. पडळ म्हणजे अज्ञान. डोळ्यांची दृष्टी म्हणजे आत्मज्ञान.

ज्ञानेश्वर सांगतात —
“जगणं म्हणजे आपल्या आतल्या गोठलेल्या भावनांना, विचारांना, अहंकाराला वितळवणं.”
ज्या क्षणी मन पुन्हा प्रवाही होतं — करुणेत, प्रेमात, शांततेत — त्या क्षणी आत्मा स्वतःला पाहतो.
आणि तेव्हाच माणूस म्हणू शकतो —
“आता पाहणारा आणि पाहिलं जाणारं हे दोन्ही मीच आहे.”