ज्ञानेश्वरीतील निसर्गदर्शन : संतवाणीतील पर्यावरणशास्त्र

आजचा मनुष्य ‘पर्यावरण’ हा शब्द ऐकला की त्याला आठवतात — हवामान बदल, वृक्षतोड, प्रदूषण, ग्लोबल वॉर्मिंग, आणि प्राण्यांचा नाश. पण विचार करा — हे सगळं संकट अचानक आलं का?
नाही.
हे त्या क्षणापासून सुरू झालं, जेव्हा माणसाने स्वतःला सृष्टीपासून वेगळं मानायला सुरुवात केली.

ज्ञानेश्वर महाराजांनी ज्ञानेश्वरीतून आपल्याला सांगितलं की सृष्टी आणि आत्मा वेगळे नाहीत. निसर्ग, प्राणी, वृक्ष, वारा, पाणी — हे सर्वच त्या एकाच परमचेतनेचे रूप आहेत. हे जाणणं म्हणजेच पर्यावरणदर्शन. आधुनिक विज्ञानाला हे कळायला हजार वर्षं लागली, पण ज्ञानदेवांनी १३व्या शतकातच ते ‘ओवी’च्या माध्यमातून सांगितलं.

निसर्ग म्हणजे ईश्वराचे जिवंत रूप

ज्ञानेश्वरांचा निसर्गदृष्टीकोन अत्यंत अद्वैतवादी आहे. त्यांच्यासाठी निसर्ग हा ईश्वरापासून वेगळा नाही, तर ईश्वराचं प्रकट रूप आहे. त्यामुळे ते जेव्हा जगाकडे पाहतात, तेव्हा त्यांना प्रत्येक घटकात देव दिसतो.

“जड चेतन भूमी आकाश । देखे सर्वत्र जनार्दन वास ।”
(अध्याय १३, ओवी १००२)

या एका वाक्यात ज्ञानदेवांनी सृष्टीचे परमैक्य सांगितले — भूमी, आकाश, वनस्पती, जल, वायु, अग्नी — सर्व ठिकाणी जनार्दन (ईश्वर) वसतो. आज आपण विज्ञानाच्या भाषेत म्हणतो — सर्व सजीव व निर्जीव घटक एकमेकांवर अवलंबून आहेत. ज्ञानेश्वर याच गोष्टीचा आध्यात्मिक अर्थ सांगतात — परस्परावलंबित्व म्हणजेच परमात्म्याचे अस्तित्व.

जीवनाचा मूलाधार – पंचमहाभूतांचा संतुलन

ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टीने पंचमहाभूत म्हणजेच पर्यावरणाचे पाच घटक — भूमी, जल, अग्नी, वायु, आकाश. त्यांचं संतुलन राखणं म्हणजेच ‘धर्म’. यापैकी एखादं बिघडलं, तर सृष्टी असंतुलित होते.

ज्ञानेश्वर म्हणतात — “पंचमहाभूतें ते पवित्र । सजीव सृष्टीत एकच तत्त्व प्रवेशित.”

म्हणजेच, प्रत्येक जीव हे पंचमहाभूतांचं सजीव संयोजन आहे. त्यांच्यातूनच तो पोसला जातो, त्यांच्यातच विलीन होतो. अशा दृष्टिकोनातून पाहिलं, तर पृथ्वी, जल, वायू यांचा नाश करणं म्हणजे स्वतःचं अस्तित्व नष्ट करणं होय. म्हणूनच ज्ञानेश्वर सांगतात की जगणं म्हणजे निसर्गाशी सुसंवाद. माणसाने निसर्गावर राज्य करायचं नाही, तर त्याच्याशी एकरूप व्हायचं आहे.

“एकें पवनेचि पिती…” — सृष्टीतील परस्परावलंबित्वाचे उदाहरण

अध्याय ७ मधील ओवी ३८ ज्ञानेश्वरांच्या पर्यावरणदृष्टीला विलक्षण गती देते —

“एकें पवनेचि पिती । एकें तृणास्तव जिती ।
एकें अन्नाधारें राहती । जळें एकें ।।”

ही ओवी सृष्टीतील जैवविविधतेचं दर्शन घडवते. काही जीव केवळ वायूवर जगतात, काही गवतावर, काही अन्नावर, तर काही पाण्यावर.

ज्ञानेश्वर इथे फक्त जीवशास्त्र सांगत नाहीत, तर पर्यावरणातील “आत्मीय संतुलन” दाखवतात. प्रत्येक जीव आपल्या प्रकृतीनुसार जगतो. कोणालाही कमी किंवा जास्त मान दिला नाही — कारण सर्वांचं मूळ एकच आहे.

आज विज्ञानात यालाच Ecological Interdependence म्हणतात. प्रत्येक सजीव इतर सजीवांवर व निर्जीव घटकांवर अवलंबून आहे. हे समजून घेतलं, तर आपण कोणत्याही प्राण्याचा, वनस्पतीचा, वा जलस्रोताचा अनादर करू शकत नाही. ज्ञानेश्वरांची ही ओवी म्हणजे पर्यावरणशास्त्राचा जिवंत सूत्रपाठ आहे.

वृक्ष आणि जल यांचे आध्यात्मिक स्थान

ज्ञानेश्वरांना वृक्ष, पाणी आणि पृथ्वीबद्दल अपार आदर आहे. ते वृक्षाला “देवाचे अंग” म्हणतात —

“वृक्षामध्ये वास करी । देव आपुल्या स्वरूपीं.”

वृक्ष हा केवळ ऑक्सिजनचा स्रोत नाही; तो देहधारी ईश्वरच आहे. त्याच्या फांद्यांमध्ये, पानांमध्ये, फळांमध्ये परमेश्वराचा स्पर्श आहे.

पाण्याबद्दलही ज्ञानेश्वरांचा दृष्टिकोन अद्भुत आहे —
ते म्हणतात, “पाण्यातही तोच आत्मा प्रवाही.” आज विज्ञान सांगते की पाण्यातही चेतनेचे अणू असतात, त्यात स्मरणशक्ती असते.
ज्ञानदेवांनी हे अनुभूतीच्या पातळीवर ओळखलं होतं. त्यांच्यासाठी पाणी म्हणजे “जीवनाचा श्वास.” म्हणूनच त्यांनी सांगितलं — जिथे पाणी आहे, तिथे जीवन आहे; आणि जिथे जीवन आहे, तिथे परमेश्वर आहे.

“सृष्टी हीच ईश्वराची उपासना”

ज्ञानेश्वरांसाठी धर्म म्हणजे केवळ मंदिरे, पूजा वा विधी नव्हे; तर सृष्टीच्या प्रत्येक घटकाला नम्रतेने वंदन करणं हेच खऱ्या अर्थाने अध्यात्म आहे.

ते सांगतात —
“जग म्हणजेच योग, सृष्टी म्हणजेच देव.”

या भावनेतून माणूस जेव्हा वागतो, तेव्हा तो निसर्गाचा रक्षक होतो. पण जेव्हा अहंकाराने वागतो — वृक्षतोड करतो, पाण्याचं प्रदूषण करतो, प्राण्यांचा नाश करतो — तेव्हा तो त्या देवावरच अत्याचार करतो.

ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टीने पर्यावरणसंवर्धन हे ‘नीती’ नव्हे, तर ‘भक्ती’ आहे. भक्ती म्हणजे सृष्टीबद्दल कृतज्ञता आणि सहजीवनाची भावना.

निसर्गाशी समरस जीवन – ‘योग’ याचा पर्यावरणीय अर्थ

ज्ञानेश्वरांच्या मते योग म्हणजे फक्त ध्यानधारणा नव्हे, तर “सर्वांशी एकरूप होणे” हा योगाचा खरा अर्थ आहे.

ते म्हणतात —

“जो सर्व ठायी एकत्व पाहतो, तोच खरा योगी.”

अशा योग्य व्यक्तीला निसर्गाशी स्पर्धा करायची नसते, तर त्याचं मन निसर्गात विलीन होतं. तो वारा, पाणी, वृक्ष, प्राणी, माती — सर्वांना आपल्या आत्म्याचा भाग मानतो.

आजच्या पर्यावरणसंकटाच्या पार्श्वभूमीवर हे तत्त्व अत्यंत महत्त्वाचं आहे. जर माणसाने या दृष्टिकोनातून जीवन जगायला सुरुवात केली, तर पृथ्वीवर पुन्हा संतुलन निर्माण होईल.

संत परंपरेतील पर्यावरणभान

ज्ञानेश्वरांचा हा दृष्टिकोन पुढे तुकोबा, नामदेव, एकनाथ, रामदास, आणि बहिणाबाई यांच्यापर्यंत पोहोचला.
तुकोबा म्हणतात —

“पानें फुलें गंध वाऱ्यामध्ये, तुज नाम गाऊ लागले.”

एकनाथ म्हणतात —

“सर्वांभूती पाहे जो देव, तोच संत.”

या संतवाङ्मयातून भारतीय संस्कृतीत पर्यावरणसंवर्धनाची ‘भक्तिपरंपरा’ निर्माण झाली.
सृष्टी म्हणजे देव, म्हणून तिचा नाश नको —
हे तत्त्व केवळ धार्मिक नव्हे, तर अत्यंत पर्यावरणीय आहे.

आधुनिक पर्यावरणशास्त्र आणि ज्ञानेश्वरी

आजच्या पर्यावरणशास्त्रात आपण ‘Sustainability’ म्हणजेच टिकाऊ जीवनशैली यावर भर देतो.
ज्ञानेश्वरांनी हे हजार वर्षांपूर्वी सांगितलं —

“जगी जगा जेवढे जगी, तेवढे घेणें योग्य.”

म्हणजे, निसर्गाकडून तेवढंच घ्यावं जेवढं आवश्यक आहे. अधिक घेतलं की संतुलन बिघडतं. ‘Recycle, Reuse, Reduce’ हे आजचे आधुनिक तत्त्वज्ञान ज्ञानेश्वरांच्या शिकवणीत आधीपासूनच आहे. त्यांचं जीवन ‘साधेपणा आणि सुसंवाद’ या दोन मूल्यांवर आधारलेलं होतं.

पर्यावरणविनाश म्हणजे आध्यात्मिक पतन

ज्ञानेश्वर सांगतात —

“जो निसर्गाचा अनादर करतो, तो स्वतःच्या आत्म्याचा अनादर करतो.”

आज आपण पाहतो — माणूस निसर्गावर अधिकार गाजवू लागला की त्याचं मानसिक संतुलन बिघडतं. आध्यात्मिक शांती हरवते, अहंकार वाढतो, लोभ जन्म घेतो.

ज्ञानेश्वर या अहंकाराला “अविद्या” म्हणतात. ही अविद्या संपली की माणूस पुन्हा सृष्टीशी एकरूप होतो. तेव्हा त्याला सगळं देवमय वाटू लागतं. अशा अवस्थेत तो निसर्गाचा नाश करू शकत नाही — कारण त्याला निसर्गातच स्वतःचा प्रतिबिंब दिसतं.

आधुनिक काळातील सुसंगता

आज जेव्हा आपण Climate Change वर चर्चा करतो,
तेव्हा ‘ज्ञानेश्वरी’ आपल्याला सांगते —
“समस्येचं मूळ निसर्गात नाही, ते माणसाच्या मनात आहे.”

आपण फक्त तंत्रज्ञानाने नव्हे, तर चेतनेने बदललो पाहिजे.
ज्ञानेश्वरांचा संदेश आहे — सृष्टीला जिंका नाही, तिला जाणून घ्या. तिला संपवा नाही, तिला सन्मान द्या.

पृथ्वी आपली आई आहे — हे फक्त संस्कृतीत नाही, तर अध्यात्मात खोलवर रुजलेलं आहे. ‘माताभूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः’ — हे ऋग्वेदीय तत्त्वज्ञान ज्ञानेश्वरांनी ओवीच्या रूपात जिवंत केलं.

निष्कर्ष : पर्यावरणदर्शन म्हणजे आत्मदर्शन

ज्ञानेश्वरांचं पर्यावरणदर्शन हे केवळ निसर्गसंवर्धनाचं तत्त्वज्ञान नाही,
तर ते आत्मदर्शनाचं द्वार आहे.

ते सांगतात —

“जगाच्या प्रत्येक कणात जेव्हा तू स्वतःला पाहशील,
तेव्हा निसर्गाचे रक्षण करणे तुला ‘कर्तव्य’ नव्हे, ‘भक्ती’ वाटेल.”

आजच्या युगात पर्यावरणविषयक चळवळी, कायदे, मोहिमा —
या सगळ्यांपेक्षा अधिक परिणामकारक आहे ज्ञानेश्वरीचा हा आध्यात्मिक दृष्टिकोन.
कारण तो माणसाच्या अंतःकरणात परिवर्तन घडवतो.

ज्ञानेश्वरांनी दाखवलेली ही वाट म्हणजे —
“सर्वात्मभावातून सृष्टीप्रेमाचा अनुभव.”
हीच खरी पर्यावरणभक्ती,
आणि हाच ज्ञानेश्वरीतील पर्यावरणदर्शनाचा सारांश.

🌸 अंतिम विचार :
ज्ञानेश्वरांची ओवी “एकें पवनेचि पिती…” हे केवळ कवित्व नाही, तर विश्वविज्ञान आहे.
त्यांनी सांगितलं — सर्व जीव एकाच चैतन्याच्या प्रवाहात आहेत.
या जाणिवेने जगणं म्हणजे पर्यावरणसंवर्धनाचं अध्यात्मिक रूप.

जर आधुनिक माणूस हे समजला, तर पृथ्वी पुन्हा आनंदवन बनेल — आणि मानवजात पुन्हा ‘निसर्गातल्या देवाला’ ओळखू शकेल.