असे उलघडते जीवनाचे खरे रहस्य

तैसें विश्व जेथ होये । मागौंते जेथ लया जाये ।
तें विद्यमानेंचि देहें । जाहला तो गा ।। २७३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – ज्याप्रमाणें अर्जुना, ज्या स्वरूपापासून विश्व उत्पन्न होतें व फिरून ज्या स्वरूपी तें विश्व लीन होते, ते स्वरूप तो याच देहानें होतो.

अर्जुनाच्या मनातले सर्वात मोठे कोडे हे होते की, ‘माझ्या समोर असलेला हा साधासुधा मनुष्यदेह धारण केलेला श्रीकृष्ण खरंतर कोण आहे?’
युद्धभूमीवर रथ हाकणारा, हसतखेळत बोलणारा, मित्रासारखा जवळचा वाटणारा कृष्ण, एवढ्या गहन तत्त्वज्ञानाची शिकवण कशी देऊ शकतो? विश्वरूपाचा आधार हाच कसा असू शकतो? ही शंका दूर करण्यासाठी श्रीज्ञानेश्वर माउली या ओवीतून उत्तर देतात.

माउली म्हणतात – अर्जुना, ज्या स्वरूपातून हे विश्व उत्पन्न होते आणि शेवटी ज्या स्वरूपात ते लयाला जाते, ते स्वरूप कोणते वेगळे नाही. तेच स्वरूप या कृष्णाच्या देहात विद्यमान आहे. याच देहातून ते व्यक्त झालेले आहे.

ही कल्पना खोलवर समजून घेतली तर तत्त्वज्ञान, भक्ती आणि अध्यात्म या तिन्ही प्रवाहांचा संगम येथे घडतो.

१. विश्वाची उत्पत्ती आणि लय यामागचे अदृश्य तत्त्व

जगात जे काही आपण पाहतो ते बदलणारे आहे. दिवस-रात्र, जन्म-मरण, ऋतुचक्र, सृष्टीचा उगम आणि संहार – हे सगळे नित्य घडते आहे. या सतत बदलणाऱ्या खेळामागे एक शाश्वत, अजन्म, अमर तत्त्व आहे. त्या तत्त्वातूनच विश्व प्रकट होते आणि शेवटी त्यातच विसर्जित होते. जसे समुद्रातून लाटा निर्माण होतात आणि पुन्हा समुद्रातच विलीन होतात.
अर्जुनासाठी प्रश्न असा होता की ते तत्त्व तो कुठे पाहू शकेल? माउली सांगतात – ते कुठे दूर नाही. तुझ्या डोळ्यासमोर असलेल्या या श्रीकृष्णाच्या देहातूनच ते तत्त्व प्रकट झाले आहे.

२. मानवी देह आणि विश्वाची एकात्मता

ही ओवी एक अत्यंत विलक्षण सत्य उलगडते – देह आणि विश्व यांचा गूढ संबंध. आपण सामान्य माणसं शरीराकडे फक्त मांस-हाडांचा, इंद्रियांचा समूह म्हणून पाहतो. पण संतांचा दृष्टीकोन भिन्न आहे. त्यांच्यासाठी देह हा परमात्म्याचा प्रकट रूप आहे.
माउली सांगतात की ज्या देहातून विश्वाचा अनुभव होतो, त्याच देहातून विश्वाची निर्मिती व लयही समजली जाऊ शकते. म्हणजेच हा देह फक्त नश्वर नाही, तर त्यामध्येच अनश्वर तत्त्वाचे दर्शन शक्य आहे.

३. श्रीकृष्णाचे अद्वितीयत्व

श्रीकृष्णाचा देह हा सामान्य देह नाही. तो स्वतःच विश्वरूपाचा आधार आहे. भगवंत जेव्हा अवतार धारण करतात, तेव्हा अनंत ब्रह्मांडाचा खेळ एका मानवी आकारात साकार होतो. त्यामुळे अर्जुनाला सांगितले जाते की – तू ज्याच्यासोबत बोलतो आहेस, हसतो आहेस, त्याच्यातच विश्वाची संपूर्णता दडलेली आहे.
ही गोष्ट लक्षात घेतली की भक्तीचे सौंदर्य अधिकच गहिरं होतं. कारण ज्या मित्राशी अर्जुन गप्पा मारतो, त्याच्यात संपूर्ण विश्व सामावलेले आहे. हे लक्षात आल्यावर त्याच्या डोळ्यांतून श्रद्धेचे अश्रू वाहू लागतात.

४. आत्मज्ञानाची दिशा

या ओवीचा आणखी एक गूढ अर्थ असा आहे की, प्रत्येकाच्या देहात तेच तत्त्व विद्यमान आहे. जे विश्व निर्माण करते आणि त्यातच विश्वाला विलीन करते, तेच तत्त्व प्रत्येक जीवामध्ये आहे. म्हणूनच उपनिषद म्हणतात – “तत्त्वमसि” – तूच ते आहेस.
परंतु फरक एवढाच की, सामान्य मनुष्याला आपल्या देहामध्ये ते सत्य दिसत नाही. अज्ञान, अहंकार, वासनांच्या आच्छादनामुळे आपल्याला ते दडपलेले राहते. पण संतांना व ज्ञानी पुरुषांना त्याचे प्रत्यक्ष दर्शन होते.

५. देहात ब्रह्मज्ञानाचे प्रकट होणे

ज्ञानेश्वर माउलींनी वारंवार सांगितले आहे की, ‘ब्रह्म’ हे कुठेतरी दूर अवकाशात नाही, तर आपल्या देहातच त्याचे ठिकाण आहे. आपण जाणीवपूर्वक देहाचा शोध घेतला तर प्रत्येक पेशीत, प्रत्येक श्वासात, प्रत्येक विचारात ते विश्वात्मक तत्त्व जाणवू शकते.
जसे झाडाच्या प्रत्येक पानात सूर्याचा प्रकाश दडलेला असतो, तसेच प्रत्येक देहात परमात्मा व्यापलेला असतो. परंतु कृष्ण हा त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव झालेला अवतार असल्याने, त्याच्या देहातूनच विश्वाचा संपूर्ण खेळ प्रकट होतो.

६. भक्तीसाठी याचा अर्थ

या ओवीचा भक्तीच्या मार्गावर अर्थ असा होतो की, भक्ताने आपल्या देवाला सामान्य देहधारी न मानता त्या देहामध्ये व्यापलेल्या विश्वरूपाचा अनुभव घ्यावा. आपण ज्या विठोबाला, कृष्णाला, रामाला वंदतो, तो फक्त मूर्ती नाही; त्या मूर्तीच्या मागे संपूर्ण विश्वाचे तत्त्व सामावलेले आहे. जेव्हा भक्ताला ही जाणीव होते तेव्हा त्याची नुसती पूजा-उपासना राहत नाही, तर तो देवाशी अखंड एकात्म भाव अनुभवतो.

७. आधुनिक दृष्टिकोनातून

जर हा विचार आधुनिक विज्ञानाच्या भाषेत पाहिला, तर तो ‘कॉस्मिक एनर्जी’च्या संकल्पनेसारखा आहे. आज भौतिकशास्त्र सांगते की सर्व विश्व हे उर्जेचे एकच खेळ आहे. प्रत्येक कण, प्रत्येक जीव, प्रत्येक ग्रह हे त्याच उर्जेच्या विविध रूपांमध्ये व्यक्त झाले आहेत. ज्ञानेश्वरांची ही ओवी सांगते की तीच ऊर्जा या देहातून कार्यरत आहे. म्हणून देहाचा तुच्छतेने विचार करू नका; त्यामध्येच विश्वाचा गूढ रहस्य दडलेले आहे.

८. साधकासाठी उपदेश

साधकाने या ओवीतून हे शिकावे की, आत्मशोध बाहेर करण्याऐवजी आत करावा. आपण शोधतो ते परमात्मतत्त्व कुठेतरी हिमालयात किंवा आकाशगंगेपलीकडे नाही, तर आपल्या देहातच आहे. यासाठी अंतर्मुख होणे, ध्यानधारणा करणे, श्वासावर लक्ष ठेवणे, गुरुच्या कृपेने अंतःकरण शुद्ध करणे आवश्यक आहे. जेव्हा मन निर्मळ होते तेव्हा हळूहळू कळते की – “माझ्या देहातूनच विश्वाचा अनुभव होत आहे, मीच ते विश्व आहे.”

९. या ओवीतील काव्यात्मकता

ज्ञानेश्वर माउलींच्या शब्दांत एक अप्रतिम काव्य आहे. ‘विश्व जेथ होये, मागौंते जेथ लया जाये’ – या दोन वाक्यांत सृष्टीचा संपूर्ण इतिहास सामावलेला आहे. जन्मापासून मृत्यूपर्यंत, निर्मितीपासून संहारापर्यंत सर्वकाही या दोन ओळींत उतरलेले आहे. आणि मग ते एका साध्या निष्कर्षात सांगतात – “तेच स्वरूप विद्यमानेंचि देहें जाहला.” ही साधेपणा व गहनता हेच ज्ञानेश्वरीचे वैशिष्ट्य आहे.

या ओवीतून आपल्याला एक अद्वितीय संदेश मिळतो –
विश्वाची उत्पत्ती आणि लय ज्या तत्त्वातून घडते, ते तत्त्व कुठे बाहेर नाही; ते आपल्या समोरच्या देहातच आहे. श्रीकृष्णाच्या देहात ते प्रत्यक्ष प्रकट झाले आहे, आणि प्रत्येकाच्या देहात ते सुप्त अवस्थेत आहे. म्हणूनच साधकाने स्वतःकडे अंतर्मुख व्हावे, आपल्या देहातच त्या विश्वरूप परमात्म्याचा शोध घ्यावा. असे केल्यास जीवनाचे गूढ उलगडते आणि मनुष्याला समजते की – मी कुणा लहानशा मर्यादित अस्तित्वाचा नाही, तर संपूर्ण विश्वाचा अंश आहे.