जगभरातील सागरी किनारपट्टीवरील मच्छिमार आणि त्यांचे कुटुंबीय अनेक दशकांपासून समुद्राच्या संपत्तीवर आपले जीवन अवलंबून ठेवत आले आहेत. पारंपरिक मत्स्यपालनाच्या मर्यादांमुळे त्यांच्या आर्थिक स्थितीत सतत चढ-उतार होत असतात. अशा परिस्थितीत समुद्र शैवाल शेती एक पर्यायी, स्थिर, आणि फायदेशीर उद्योग म्हणून पुढे येत आहे.
भुषण जाधव
महाराष्ट्रातील क्लायमाक्रू प्रायव्हेट लिमिटेड सारख्या संस्थांनी या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कामगिरी करत समुद्र किनाऱ्यावरील समुदायांच्या जीवनशैलीत आमूलाग्र बदल घडवून आणण्याचे काम केले आहे. समुद्र शैवाल शेती ही फक्त एक उद्योग पद्धती नाही, तर ती सामाजिक, पर्यावरणीय, आणि आर्थिक दृष्टीने समाजाच्या कल्याणासाठी महत्त्वाची ठरत आहे.
समुद्र शैवाल शेती म्हणजे काय ?
समुद्र शैवाल म्हणजे समुद्रात वाढणाऱ्या विशिष्ट प्रकारच्या वनस्पती, ज्यांचे आर्थिक आणि पर्यावरणीय महत्त्व प्रचंड आहे. या शैवालांमुळे सागरी जैवविविधता वाढते, पाण्याचे तापमान संतुलित राहते, आणि वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड कमी होतो.
समुद्र शैवाल शेती म्हणजे या शैवालांची व्यावसायिक पद्धतीने लागवड आणि उत्पादन. हे शैवाल जैवइंधन, सौंदर्यप्रसाधने, औषधे, सेंद्रिय खते, आणि मानवी आहारात वापरले जातात.
शेतीची प्रक्रिया आणि लागवडीचे तंत्रज्ञान
समुद्र शैवाल शेती सुरू करण्यासाठी योग्य तंत्रज्ञान आणि पर्यावरणीय स्थितींची गरज असते. रत्नागिरी जिल्ह्यात कॅपाफायकस अल्वारेझी या शैवाल प्रजातीची शेती केली जाते.
लागवडीच्या प्रमुख पद्धती:
- बांबू तराफा तंत्र:
समुद्रात बांबू तराफे तयार करून त्यावर शैवाल लावले जातात. साधारण ४५ दिवसांत एका तराफ्यावरून २५० किलो शैवालांचे उत्पादन मिळते.
- लाॅग लाईन पद्धत:
सागरी किनाऱ्याच्या जवळ तयार केलेल्या दाब सहन करणाऱ्या तारा शैवाल लावण्यासाठी वापरल्या जातात.
- फ्लाॅटिंग कल्टिवेशन:
कमी खोल पाण्यात तराफ्याचा वापर करून फ्लोटिंग पद्धतीने उत्पादन घेतले जाते.
- आयएमटीए (इंटीग्रेटेड मल्टी-ट्रॉपिक एक्वाकल्चर):
शैवाल शेती अन्य सागरी घटकांसोबत समाकलित करून पर्यावरणास पूरक पद्धतीने केली जाते.
क्लायमाक्रू प्रायव्हेट लिमिटेडचे योगदान
महाराष्ट्रातील रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांमध्ये क्लायमाक्रू प्रायव्हेट लिमिटेड ने समुद्र शैवाल शेतीला व्यावसायिक यशस्वीतेकडे नेण्यासाठी पायाभूत सुविधा आणि मदतीचा हात दिला आहे.
महत्त्वाची कामगिरी:
- बियाणे पुरवठा:
उच्च दर्जाचे शैवाल बियाणे उपलब्ध करून दिले जातात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना दर्जेदार उत्पादन मिळते.
- प्रशिक्षण:
स्थानिक मच्छिमारांना समुद्र शैवाल शेतीच्या तांत्रिक आणि व्यवस्थापन कौशल्यांमध्ये प्रशिक्षित केले जाते.
- तांत्रिक सहाय्य:
लागवडीच्या संपूर्ण प्रक्रियेत तांत्रिक मार्गदर्शन केले जाते.
- विक्रीसाठी बाजारपेठ:
“खरेदी करार” योजनेंतर्गत शेतकऱ्यांना उत्पादन विक्रीसाठी निश्चित बाजारपेठ दिली जाते, ज्यामुळे त्यांना स्थिर उत्पन्नाची हमी मिळते.
समुद्र शैवाल शेतीचे फायदे
समुद्र शैवाल शेती ही केवळ एक व्यवसाय पद्धती नसून, तिचे विविध पर्यावरणीय, आर्थिक, आणि सामाजिक फायदे आहेत.
पर्यावरणीय फायदे:
● कार्बन डायऑक्साइडचे शोषण:
शैवाल समुद्राच्या पाण्यातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेऊन वातावरणाला शुद्ध करतात.
● समुद्राचे शुद्धीकरण:
शैवाल पाण्यातील नायट्रोजन आणि फॉस्फरसचे प्रमाण कमी करतात, ज्यामुळे पाण्याची गुणवत्ता सुधारते.
● जैवविविधतेला प्रोत्साहन:
शैवाल शेतीमुळे समुद्रातील लहान जीवांना नैसर्गिक निवारा मिळतो.
आर्थिक फायदे:
● शैवाल शेतीमुळे स्थानिक मच्छिमारांना मत्स्यपालनाच्या जोडीला स्थिर उत्पन्नाचा पर्यायी स्रोत मिळतो.
● महिला बचत गटांच्या माध्यमातून महिलांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होतात.
सामाजिक फायदे:
● शैवाल शेतीमुळे स्थानिक समुदायामध्ये रोजगार निर्मिती होते.
● स्वयंसहाय्यता गटांच्या माध्यमातून महिलांना आर्थिक सक्षमता मिळते.
गावागावांतून रोजगारनिर्मिती
रत्नागिरीतील तीन गावांमध्ये २०२३ साली २० टन शैवाल उत्पादन झाले. यामधून २५० हून अधिक स्थानिकांना थेट रोजगार मिळाला आहे. दत्तगुरू महिला बचत गटाच्या अध्यक्षा वर्षा गोरिवले सांगतात, “शेती प्रकल्पामुळे महिलांना प्रतिदिन ३०० रुपये रोजंदारी मिळते. यामुळे आर्थिक सक्षमता वाढली आहे.”
उत्पादन खरेदीसाठी Buyback Agreement चा लाभ देत आहे. कंपनीच्या प्रयत्नांमुळे शैवाल शेती महाराष्ट्रात शाश्वत आणि फायदेशीर उद्योग म्हणून विकसित होत आहे.
उपयोगक्षेत्रे
समुद्र शैवालांचा उपयोग जैवइंधन, बायोप्लास्टिक, सौंदर्यप्रसाधने, सेंद्रिय खते, आणि औषधे यामध्ये होतो.
उदयोन्मुख उद्योगाचे भविष्य
समुद्र शैवाल शेती एक स्थिर, दीर्घकालीन आणि पर्यावरणपूरक उद्योग आहे. जागतिक गरजांमुळे या उद्योगात गुंतवणुकीच्या आणि रोजगारनिर्मितीच्या मोठ्या संधी आहेत. स्थानिक मच्छिमार आणि महिला यांना याचा मोठा फायदा होईल, त्याचबरोबर देशाच्या हरित विकासात योगदान होईल.
समुद्र शैवाल शेतीचा विस्तार आणि भविष्य
क्लायमाक्रू प्रायव्हेट लिमिटेड ने आता सिंधुदुर्गसह महाराष्ट्रातील इतर जिल्ह्यांमध्ये शैवाल शेती प्रकल्प वाढवण्याचे नियोजन केले आहे. यामुळे रोजगार निर्मिती, आर्थिक सक्षमता, आणि पर्यावरणीय सुधारणा होण्याची अपेक्षा आहे.
निष्कर्ष
समुद्र शैवाल शेती हा केवळ एक उद्योग नाही, तर ती एक सामाजिक चळवळ आहे. क्लायमाक्रू प्रायव्हेट लिमिटेड सारख्या संस्थांच्या सहकार्यामुळे मच्छिमार आणि महिला समुदायांना आर्थिक स्थिरता आणि रोजगाराच्या नवीन संधी मिळत आहेत. ज्या प्रकारे समुद्र शैवाल शेतीने पर्यावरण, अर्थव्यवस्था, आणि समाजाच्या हिताला प्रोत्साहन दिले आहे, त्यानुसार ती भविष्यात एक क्रांतिकारी उद्योग ठरू शकते.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
