‘शून्य’ म्हणजे रिकामेपणा नव्हे, तर ‘अस्तित्वाच्या पलीकडील अस्तित्व

जे शून्यलिंगाची पिंडी । जें परमात्मया शिवाची करंडी ।
जे प्राणाची उघडी । जन्मभूमि ।। २७३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – जी निराकार परमात्म्याचें चिन्ह दाखविणारी पिंडी, जी परब्रह्म शिवाची संबळी व जी प्राणाची उघडउघड जन्मभूमि आहे.

जी ‘शून्यलिंग’ या संकल्पनेचं प्रतीक असलेली पिंडी आहे, ती पिंडी म्हणजेच परब्रह्म ‘शिवाची करंडी (अवयव/प्रतिमा) आहे आणि तीच प्राणाची स्पष्ट जन्मभूमी आहे.

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर माऊलींनी अत्यंत सूक्ष्म, आध्यात्मिक आणि योगमार्गाशी निगडीत एका गूढ रहस्याचा वेध घेतला आहे. ‘शून्यलिंग’, ‘परमात्मा शिव’ आणि ‘प्राणाची जन्मभूमी’ – ही तीन संज्ञा एकत्र येऊन जे दृश्य बनते, ते केवळ ध्यान, अनुभूती आणि साक्षात्काराच्या पातळीवर समजता येते.

या ओवीचा केंद्रबिंदू आहे – शून्यलिंग. हे शब्द जरी ऐकायला विरुद्ध वाटले, तरी यामध्ये अद्वैत ब्रह्मज्ञानाची कोंदण भरलेली आहे.

१. शून्यलिंग – म्हणजे काय?
‘शून्य’ म्हणजे रिकामेपणा नव्हे, तर ‘अस्तित्वाच्या पलीकडील अस्तित्व’. ‘लिंग’ म्हणजे संकेत, चिन्ह, सूचक प्रतीक. योगशास्त्र, तंत्रशास्त्र आणि उपनिषदांमध्ये ‘लिंग’ म्हणजे “ते ज्यातून काही उत्पन्न होतं” असा अर्थ होतो. परंतु ‘शून्यलिंग’ याचा अर्थ असा आहे की, जिथे काहीच जन्मत नाही, तरीही जिथून सर्वकाही प्रकट होतं. हे ‘शून्यलिंग’ म्हणजेच अखंड, निर्गुण, निराकार ब्रह्माचं संकेतस्थळ आहे.

शिव म्हणजे काय? – तो न फक्त एक देवता आहे, तर ‘शिव’ म्हणजे परमचैतन्य, अव्यक्त ब्रह्म, निर्गुण निराकार तत्व. या अव्यक्ताला अनुभवण्यासाठी प्रतीक म्हणून जी पिंडी ठेवली जाते – तीच शून्यलिंगाची पिंडी.

या पिंडीचं विशेष लक्षण म्हणजे – ती कशाचाही आरंभ नाही आणि शेवटही नाही. ती म्हणजे न धातू, न आकृती, न रूप – पण तरीही पूर्ण ब्रह्माचे द्योतक!

२. शिवाची करंडी – परमात्मा शिवाचं प्रतिरूप
‘करंडी’ हा शब्द फार लक्षणीय आहे. तो केवळ बाह्यरूप दर्शवत नाही, तर अंतःस्फूर्तीने प्रकट होणाऱ्या ज्ञानसंपत्तीचं प्रतिनिधित्व करतो. शिव हा केवळ संहारक नाही, तो योगाचा अधिपती आहे – योगेश्वर आहे. अव्यक्त ब्रह्म ज्यातून व्यक्त होतं, ते मूळ ‘स्थान’ म्हणजेच ही करंडी. या करंडीमध्ये शिवतत्त्वाचं पूर्ण स्फुरण आहे. योगमार्गामध्ये ही करंडी म्हणजे सहस्रार कमळाच्या केंद्रात स्थित असलेली शिवशक्तीची मूळ जागा आहे. हे शिवतत्त्व पिंडीच्या माध्यमातून निराकार पण अनुभवात्मक ठरतं.

३. प्राणाची जन्मभूमी – सूक्ष्मतेचा गाभा
माऊली म्हणतात – हीच पिंडी म्हणजे प्राणाची जन्मभूमी आहे. प्राण म्हणजे फक्त श्वास नव्हे, तर जीवशक्ती. या प्राणशक्तीचा आरंभ कुठे होतो? – सहस्रारापासून. परंतु, हे सहस्रार आणि त्यातील ‘शिवपिंडी’ म्हणजे जिथे ‘स्फुरण’ सुरू होतं – म्हणजेच प्राण तिथून बाहेर पडतो. आणि म्हणूनच त्या स्थानाला ‘प्राणाची उघडी जन्मभूमी’ म्हटलं आहे. हे उघड आहे, स्पष्ट आहे – कारण ध्यानाच्या, प्रणवाच्या, योगसाधनेच्या मार्गाने जेव्हा साधक या पिंडीपर्यंत पोहोचतो, तेव्हा त्याला स्वानुभवाने जाणवतं – हीच माझ्या अस्तित्वाची खरी उत्पत्ती आहे!

४. ओवीतील तीन संकल्पना एकत्र – एकात्म अनुभव
या ओवीतील शून्यलिंग, शिवाची करंडी आणि प्राणाची जन्मभूमी – या तीनही संकल्पना एकत्र करून पाहिल्यास एक अद्वैतसूत्र समोर येतं.

या लिंगात –
ब्रह्मनिर्गुण आहे, पण सगुणाची छाया घेऊन प्रकटतो
शून्य असूनही सर्वसाक्षी आहे
दृश्यरहित असूनही साक्षात अनुभवता येतो

ज्ञानेश्वर माऊली इथे केवळ शिवलिंगाचं वर्णन करत नाहीत, तर योगीच्या ध्यानात जेव्हा आत्मशक्ती आणि परमशक्ती यांचा संयोग होतो, तेव्हा अंतःकरणात प्रकटणाऱ्या अनुभवाची ही ओवी आहे.

५. योगशास्त्र व आध्यात्मिक अन्वय
या ओवीला योगशास्त्राशी जोडल्यास हे स्पष्ट होते की ‘शून्यलिंग’ हे सहस्रारचक्रातील त्या ‘बिंदू’सारखं आहे, जिथे कुंडलिनी शक्ती पोहोचल्यावर ‘शिव’शी तिचं संयोग होतो. हे संयोग म्हणजे ‘नादब्रह्म’ आणि ‘प्रकाशब्रह्म’ यांचं एकत्रित प्रकट होणं. यालाच साक्षात्कार, मोक्ष, कैवल्य असे विविध शब्द वापरले जातात.

६. पिंडी – एक प्रतीक, एक प्रवेशद्वार
ही पिंडी केवळ पूजेचा एक भाग नव्हे. ती प्रतीक आहे – आत्मबोधाचं, परमशक्तीशी संलग्नतेचं आणि वैयक्तिक ‘मी’पणाच्या अतिक्रमणाचं. या पिंडीकडे पाहताना भक्ताच्या मनात केवळ भक्तिभाव नव्हे, तर आंतरिक शोधाची एक दिशा तयार होते.

ती पिंडी जणू सांगते – “तू जे शोधतो आहेस ते इथे आहेच, पण अनुभवायचं असेल तर मीपण गाळावं लागेल.”

७. भावनिक अन्वय – भक्तासाठी ही पिंडी म्हणजे साक्षात शिव
ज्ञानदेवांचा प्रत्येक शब्द भक्ताला एक आंतरिक झुळूक देतो. ही पिंडी त्यांच्यासाठी ‘शून्य’ असली, तरी भक्तासाठी ‘पूर्ण’ आहे.

ही पिंडी म्हणजे – भक्ताचं रडणं, साधकाचं मौन आणि योग्याचं निर्वाण !
ती पिंडी जन्मदात्री आहे – शारीरिक नव्हे, तर आध्यात्मिक. ती जणू म्हणते – तू येथेच जन्म घेतलास, हेच तुझं मूळ आहे.

८. आध्यात्मिक तत्वज्ञानाचा उत्कर्ष
या ओवीत एक सुंदर त्रिकालदर्शी विचार आहे – अद्वैत ब्रह्म (शून्यलिंग), सगुण उपासना (शिवाची करंडी), स्वानुभव (प्राणाची जन्मभूमी). या तीनही स्तरांवर आत्मा अंतीम साक्षात्काराकडे वाटचाल करतो. हे तीर्थ आहे, मंदिर आहे आणि समाधीही आहे.

उपसंहार :
ज्ञानेश्वर माऊलींची ही ओवी केवळ लिंगपूजेचं महत्व सांगणारी नाही, तर ती ‘शिवत्व’ कसं अनुभवलं जातं, याचं एक अनुभवसंपन्न दर्शन घडवते.
शून्यलिंगाची पिंडी – ही न केवळ भक्ताचा आराध्यद्रव्य आहे, तर योग्याचा आत्मस्वरूपाशी संवाद करणारा केंद्रबिंदू आहे. या पिंडीकडे पाहताना आपलं मन शून्यात विलीन होतं आणि आपल्या अंतरात्म्याचं शिवाशी एकरूप होणं हेच जीवनाचं अंतिम साध्य आहे – हेच या ओवीतून प्रतीत होतं.