जिथे ध्यानच उरत नाही – त्या समाधीची ओळख

एखादं संगणकप्रणाली सुरू असेपर्यंत त्यात ऑपरेटिंग सिस्टीम असते, विविध प्रोग्रॅम्स असतात. पण जर आपण ते मशीन बायपास करून, एकदम हार्डवेअर लेवलवर जाऊन सर्व नियंत्रण घेऊ, तर वरची सारी प्रक्रिया थांबते. तसंच, ध्यानाच्या प्रक्रियेमध्ये मन (प्रोसेसर), श्वास (सिस्टम पॉवर), आणि ध्यान (एप्लिकेशन) ही साधनं आहेत. पण जेव्हा आपण त्या सर्वोच्च स्थितीत – आत्मतत्त्वाच्या थेट संपर्कात – येतो, तेव्हा या सर्वांची गरज संपते.

मनाचा हन मारु । कां पवनाचा धरु ।
ध्यानाचा आदरु । नाहीं परीं ।। २८९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – मनाचा निग्रह करणें किंवा प्राणवायूचा निरोध करणें किंवा ध्यान करावेसें वाटणें, हे प्रकार येथें राहात नाहीत.

भगवद्गीतेचा सहावा अध्याय “ध्यानयोग” किंवा “आत्मसंयम योग” — हा संपूर्ण अध्याय ध्यानाच्या मार्गाचे, त्यातील अडथळ्यांचे आणि सर्वोच्च स्थितीच्या साधनेचे स्पष्टीकरण करतो. या ओवीमध्ये एका अद्वितीय आध्यात्मिक स्थितीचे वर्णन केले आहे. जिथे साधक सर्व साधनांच्या पलीकडे पोहोचतो. मनाच्या निग्रहाची गरज नाही, श्वासाच्या नियंत्रणाची गरज नाही, आणि ध्यानाचेच स्मरण राहत नाही. ही स्थिती केवळ अनुभवावयाची असते; तर्क, युक्ती, कृती किंवा श्रद्धेच्या बाहेरची.

“मनाचा हन मारु” — मी मनावर नियंत्रण ठेवू का ?
“कां पवनाचा धरु” — की प्राणवायूचा (श्वासाचा) निरोध करावा ?
“ध्यानाचा आदरु” — की ध्यान करण्याचा आदर ठेवावा ?
“नाहीं परीं” — हे सारे येथे लागत नाहीत.

ध्यानाची सिद्धी साधण्यासाठी आपण अनेक उपाय करतो. मनावर बंधन घालतो, प्राणायाम करतो, मंत्रजप करतो, ध्यान करतो, मूर्तीची किंवा मंत्राची धारणा करतो. परंतु जेव्हा साधक ‘पूर्ण तादात्म्याच्या स्थितीत’ पोहोचतो, तेव्हा या सर्व साधनांची गरज उरत नाही. ती अवस्था म्हणजे समाधी, जिथे अनुभवणारा, अनुभव आणि अनुभवण्याचे साधन — हे त्रिक एकरूप होतात.

या ओवीतून अधोरेखित केल्या जाणाऱ्या तीन मुख्य साधना
१. मनाचा हन मारु (मनावर नियंत्रण):
ध्यानाच्या प्रारंभी सर्वांत मोठा अडथळा असतो — चंचल मन. त्यामुळे मन स्थिर ठेवणे ही साधकाची पहिली ध्येयस्थीती असते. मनाला रोकण्यासाठी विविध साधना केल्या जातात — नामस्मरण, प्रार्थना, व्रते, तप, अभ्यास, वगैरे.
पण येथे ज्ञानेश्वर म्हणतात — या स्थितीत “मनावर नियंत्रण” हा मुद्दाच उरत नाही. कारण जेव्हा ‘मी’ ही भावना नाहीशी होते, तेव्हा ‘मन’ असतंच कुठे?

२. पवनाचा धरु (श्वासाचा नियंत्रण):
प्राणायाम ही साधना अनेक योगपद्धतींमध्ये अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते. श्वासाच्या नियंत्रणामुळे प्राणशक्ती स्थिर होते आणि अंतःकरण शांत होतं.
परंतु पूर्ण ध्यानस्थितीत श्वास हे ‘माध्यम’ राहात नाही. सुषुप्तीत जसा श्वास असतो पण आपण त्याचा अनुभव घेत नाही, तसंच समाधीतही श्वास आपोआप चालू असतो पण त्याची जाणीव राहत नाही. म्हणूनच, “पवनाचा धरू” हे विचारण्याचीही गरज नाही.

३. ध्यानाचा आदरु (ध्यानाची प्रेरणा):
ध्यानामध्ये मन एका विशिष्ट धारणा किंवा दैवतावर केंद्रित केलं जातं. सुरुवातीस त्यासाठी मनाला प्रेरणा लागते — गुरुकृपा, शास्त्रज्ञान, भक्तिभाव. पण जेव्हा ध्यानात पूर्ण विलयन होते, तेव्हा ध्यान करणारा, आणि ध्यानाचा विषय, या दोघांचंही लय होते. तेव्हा “ध्यान” ही संज्ञाच उरत नाही. जणू दिवा लावल्यावर सूर्य उगवावा, आणि मग दिव्याचा उपयोग न राहावा.

ही स्थिती म्हणजे काय?
या अवस्थेला निर्विकल्प समाधी, तुरीय दशा, साक्षीभावात विलीनता असे विविध नावांनी ओळखलं जातं.

या स्थितीत:
कोणतंही द्वैत उरत नाही.
“मी ध्यान करतो आहे” ही भावना नाहीशी होते.
शरीर, मन, प्राण, आणि आत्मा — यामध्ये कोणताही भेद दिसत नाही.
सर्व काही “तेच” बनून जातं — “सर्वात्मा” — एक निराकार, निरविकार, साक्षात् चैतन्य.

संतवाङ्मयातील प्रतिध्वनी
१. तुकाराम महाराज:
“जेथे जाई मनाचे ध्यान । तेथे तोचि पावतो जनार्दन ।”
ध्यानाचं अंतिम उद्दिष्ट — जिथे मन पोहोचतंच नाही, तिथेच जनार्दन (परमात्मा) सापडतो.

२. रामदास स्वामी:
“योगा योग जाणावा । अनुभवावाचि घ्यावा ।”
ही अवस्था सांगून समजत नाही; अनुभवूनच घ्यावी लागते.

३. एकनाथ महाराज:
“जेथून पुढे वाचा, मन, बुध्दी, आणि अनुभव पोहोचत नाहीत — तिथेच आत्मा स्वतःत प्रगटतो.”

समकालीन शाब्दिक उदाहरण
याला आपण संगणकीय भाषेत समजावून सांगू शकतो. एखादं संगणकप्रणाली सुरू असेपर्यंत त्यात ऑपरेटिंग सिस्टीम असते, विविध प्रोग्रॅम्स असतात. पण जर आपण ते मशीन बायपास करून, एकदम हार्डवेअर लेवलवर जाऊन सर्व नियंत्रण घेऊ, तर वरची सारी प्रक्रिया थांबते. तसंच, ध्यानाच्या प्रक्रियेमध्ये मन (प्रोसेसर), श्वास (सिस्टम पॉवर), आणि ध्यान (एप्लिकेशन) ही साधनं आहेत. पण जेव्हा आपण त्या सर्वोच्च स्थितीत – आत्मतत्त्वाच्या थेट संपर्कात – येतो, तेव्हा या सर्वांची गरज संपते.

या अवस्थेचा महिमा
संपूर्ण विलय: “साधक” आणि “साध्य” यांचा एकत्वभाव.
मुक्तता: सर्व कर्म, बंधन, कल्पना यांचा अंत.
सर्वत्र दर्शन: बाह्य आणि अंतः भेद लोप पावतो. जिथे पहावं तिथे “तोच” दिसतो.
अविचल शांती: कारण मन नाही, चिंता नाही, अपेक्षा नाही.

अभ्यासकाच्या दृष्टीने महत्त्व
ज्ञानेश्वरीतील या ओवीचा अर्थ केवळ तत्त्वज्ञान म्हणून न घेता, साधकाने हे जाणावं — की “साधना” करताना जिथे आपण अडकतो — ते तिथंच थांबणं नाही. ही ओवी आपल्याला लक्षात आणून देते की — ध्यान किंवा योग हे साधनं आहेत; साध्य नव्हे. जणू गाडीने गंतव्य गाठल्यावर गाडीची गरज उरत नाही. तसेच ध्यानाने ध्येय गाठल्यावर त्या ध्यानाची आठवणही राहत नाही — तेच अंतिम समाधान.

गुरुकृपेची गरज
ही अवस्था केवळ वैयक्तिक प्रयत्नांमुळे साध्य होत नाही. ती गुरुकृपेचा परिणाम आहे. गुरुच त्या अवस्थेची ओळख करून देतात, आणि शिष्याच्या अंतःकरणातील संस्कार, वासना, मोह – सर्व दूर करून त्याला ‘ते’ दाखवतात.
ज्ञानेश्वर माउलींचे जीवनही याचेच उदाहरण आहे. नामदेव, गोरक्षनाथ, मच्छिंद्रनाथ — यांच्यासोबत घडलेल्या अध्यात्मिक संवादात त्यांनीही हीच अवस्था अनुभवल्याचं संकेत दिला आहे.

निष्कर्ष
“मनाचा हन मारु । कां पवनाचा धरु ।
ध्यानाचा आदरु । नाहीं परीं ।।”
ही ओवी आपल्याला परमाध्यात्मिक स्थितीकडे नेते. ती एक अशी अवस्था आहे — जी शब्दांच्या, कृतींच्या, आणि प्रयत्नांच्याही पलीकडे आहे.
ती स्थिती मिळवण्यासाठी “करणं” थांबवावं लागतं — कारण “अहं” असतानाच करणं असतं. जेव्हा “मी” ही संज्ञा नाहीशी होते, तेव्हाच “ते” उगम पावते.
म्हणूनच ही ओवी — “साधनेच्या अतींद्र स्थितीचे दर्शन” घडवते. हे केवळ वाचण्याचे नव्हे, तर अंतःकरणाने अनुभवण्याचे, गुरुकृपेने समजून घेण्याचे व तद्रूप होण्याचे अमूल्य ज्ञान आहे.