वणव्याची राख अन् विश्वभारतीची वाट

जंगलांना लागणारा वणवा ही आजची केवळ पर्यावरणीय समस्या राहिलेली नाही, तर ती मानवी अस्तित्वालाच थेट आव्हान देणारी जागतिक आपत्ती बनली आहे. निसर्गाशी माणसाचे नाते तुटत चालले असताना, जंगलांमध्ये पेटणाऱ्या आगी त्या तुटलेल्या नात्याचे विदारक प्रतीक ठरत आहेत. वणवा लागतो तेव्हा केवळ झाडे जळत नाहीत, तर त्यांच्यासोबत हजारो वर्षांत विकसित झालेली जैवविविधता, स्थानिक परिसंस्था, आदिवासी जीवनपद्धती आणि मानवी भवितव्यही राख होण्याच्या मार्गावर जाते. कोकणासारखा निसर्गसंपन्न, जैवविविधतेने नटलेला प्रदेशही यापासून अलिप्त राहिलेला नाही. उलट, बदलत्या हवामानामुळे, मानवी हस्तक्षेपामुळे आणि नियोजनशून्य विकासामुळे हा प्रदेश अधिकच संवेदनशील बनत चालला आहे.

कोकणात दरवर्षी उन्हाळ्यात लागणाऱ्या जंगलातील वनव्याने छोटे बागायतदार, भातशेती करणारे शेतकरी आणि जंगलावर अवलंबून असलेले अनेक घटक अक्षरशः उद्ध्वस्त होत आहेत. आंबा, काजू, नारळाच्या बागा जळून खाक होतात, जमिनीची सुपीकता नष्ट होते आणि पुढील अनेक वर्षे त्या जमिनीवर शेती करणे कठीण बनते. परिणामी, अनेक छोटे शेतकरी शेती सोडण्याच्या मार्गावर जात आहेत. ही केवळ आर्थिक हानी नाही, तर ग्रामीण संस्कृतीचे, परंपरागत ज्ञानाचे आणि आत्मनिर्भरतेचे हळूहळू होणारे विसर्जन आहे.

विश्वभारती चळवळः निसर्गासोबत सहअस्तित्व साधणारा विकास हवा

भारतामध्ये वणव्यांची समस्या झपाट्याने वाढत असल्याचे सरकारी व स्वतंत्र अभ्यासातून स्पष्ट झाले आहे. इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस व ‘फॉरेस्ट सर्व्हे ऑफ इंडिया’च्या अहवालानुसार, देशातील सुमारे ३५ ते ४० टक्के जंगलक्षेत्र हे वणव्याच्या धोक्याखाली आहे. मध्य भारत, ईशान्य भारत, ओडिशा, छत्तीसगड, महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि उत्तराखंड या राज्यांमध्ये दरवर्षी हजारो वणव्याच्या घटना नोंदवल्या जातात. २०२१ मध्ये उत्तराखंडमध्ये लागलेल्या वणव्यांमुळे शेकडो हेक्टर जंगल जळून खाक झाले, तर २०२३ मध्ये ओडिशा व छत्तीसगडमध्ये एकाच हंगामात हजारो आगीच्या घटना नोंदल्या गेल्या. बहुतांश वेळा या आगी मानवनिर्मित असतात. शेतीसाठी जाळपोळ, वनउपज गोळा करताना निष्काळजीपणा, किंवा जाणीवपूर्वक केलेली आग.

जागतिक पातळीवर पाहिले तर वणव्याचे स्वरूप अधिक भयावह होताना दिसते. ऑस्ट्रेलियामध्ये २०१९-२० दरम्यान झालेल्या ‘ब्लॅक समर’ वणव्यांमध्ये सुमारे १८ दशलक्ष हेक्टर क्षेत्र जळाले आणि जवळपास ३०० कोटी प्राणी मृत्युमुखी पडल्याचा अंदाज वर्तवण्यात आला. अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया राज्यात दरवर्षी लागणाऱ्या वणव्यांमुळे हजारो घरे जळतात, अब्जावधी डॉलर्सचे नुकसान होते आणि कार्बन उत्सर्जनात प्रचंड वाढ होते. अ‍ॅमेझॉनच्या जंगलांतील आगी तर संपूर्ण पृथ्वीच्या ‘फुफ्फुसां’वर घाव घालणाऱ्या ठरल्या आहेत. २०१९ मध्ये अ‍ॅमेझॉनमध्ये लागलेल्या आगींनी जागतिक स्तरावर चिंता निर्माण केली, कारण तेथे होणारे जंगलतोड आणि वणवे हे जागतिक हवामान बदलाशी थेट संबंधित आहेत.

संशोधन स्पष्ट सांगते की वणवे आणि हवामान बदल हे परस्परपूरक संकटे आहेत. वाढते तापमान, दीर्घकाळ टिकणारा कोरडा हंगाम, कमी होत चाललेली आर्द्रता आणि अनियमित पर्जन्यमान यामुळे जंगलातील कोरडा पालापाचोळा पेट घेण्यास अधिक तयार होतो. एकदा आग लागली की ती नियंत्रणात आणणे अत्यंत कठीण बनते. अनेक अभ्यासांनुसार, वणव्यांमुळे केवळ जैवविविधता नष्ट होत नाही, तर मातीतील सूक्ष्मजीव, कार्बन साठवणूक क्षमता आणि पाण्याचे नैसर्गिक चक्रही बाधित होते. परिणामी, पुढील वर्षांमध्ये पूर, दुष्काळ आणि मृदाक्षरणासारख्या समस्या अधिक तीव्र होतात.

या पार्श्वभूमीवर जगातील अनेक देशांनी वणव्यांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी विविध उपाययोजना राबविल्या आहेत. ऑस्ट्रेलियाने उपग्रहाधारित निरीक्षण प्रणाली, कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या साहाय्याने आग भाकीत करणारी मॉडेल्स आणि स्थानिक समुदायांचा सक्रिय सहभाग यावर भर दिला आहे. अमेरिकेत ‘कंट्रोल्ड बर्निंग’ म्हणजे नियोजित, नियंत्रित जाळपोळ करून मोठ्या वणव्याचा धोका कमी करण्याचे प्रयोग केले जात आहेत. युरोपातील काही देशांमध्ये जंगल व्यवस्थापनात स्थानिक लोकांचा सहभाग वाढवून, पारंपरिक ज्ञानाचा उपयोग केला जात आहे. ब्राझीलमध्ये मात्र राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव आणि विकासाच्या नावाखाली होणारी जंगलतोड यामुळे समस्या अधिक गंभीर बनली आहे.

भारतामध्येही काही सकारात्मक पावले उचलली जात आहेत. उपग्रहाद्वारे वणव्याची त्वरित माहिती देणारी प्रणाली, वनरक्षकांचे प्रशिक्षण, अग्निरोधक रेषा तयार करणे आणि जनजागृती मोहिमा यांचा त्यात समावेश आहे. मात्र, या उपाययोजना अद्याप अपुऱ्या ठरत आहेत. कारण वणव्याकडे आपण अजूनही तात्कालिक आपत्ती म्हणून पाहतो; ती एक दीर्घकालीन पर्यावरणीय व सामाजिक समस्या आहे, हे स्वीकारण्यास आपण तयार नाही.

याठिकाणी ‘विश्वभारती’ची संकल्पना अत्यंत महत्त्वाची ठरते. विश्वभारती म्हणजे केवळ जागतिक सहकार्य नव्हे, तर मानव, निसर्ग आणि सर्व सजीव यांचे परस्परावलंबन मान्य करून निर्णय घेण्याची दृष्टी. या संकल्पनेतून वणव्याची समस्या पाहिली तर लक्षात येते की कोणत्याही एका देशाने किंवा राज्याने ही समस्या एकट्याने सोडवू शकत नाही. हवामान बदल, जैवविविधतेचा ऱ्हास आणि जंगलआग या सगळ्या जागतिक प्रश्नांवर सामूहिक जबाबदारी स्वीकारावी लागेल.

विश्वभारतीच्या दृष्टीकोनातून वणव्यावर उपाय शोधताना, स्थानिक समुदायांचे ज्ञान, आधुनिक विज्ञान आणि नैतिक जबाबदारी यांचा संगम आवश्यक आहे. कोकणात आदिवासी व स्थानिक लोकांकडे जंगलाशी सुसंवाद साधण्याचे परंपरागत ज्ञान आहे. ते जपले गेले, संशोधनाशी जोडले गेले आणि धोरणनिर्मितीत सामावून घेतले गेले, तर वणव्यांवर प्रभावी नियंत्रण मिळवता येईल. शेती, जंगल आणि मानवी वस्ती यांच्यातील सीमारेषा पुन्हा समजून घेण्याची गरज आहे.

वणव्यांमुळे जैवविविधता कशी धोक्यात आली आहे, हे पाहिले तर चित्र अधिकच गंभीर दिसते. अनेक दुर्मिळ वनस्पती, कीटक, पक्षी आणि प्राणी या आगीत नष्ट होतात. काही प्रजाती तर कायमच्या नामशेष होण्याच्या मार्गावर जातात. जैवविविधतेचा ऱ्हास म्हणजे अन्नसाखळीचा ऱ्हास, औषधी वनस्पतींचा नाश आणि मानवी आरोग्यावर होणारा दीर्घकालीन परिणाम. संशोधन सांगते की जैवविविधता कमी झाली की परिसंस्था अस्थिर होते आणि नैसर्गिक आपत्तींचे प्रमाण वाढते.

आज गरज आहे ती वणव्याकडे केवळ आपत्ती म्हणून न पाहता, ती मानवाने निर्माण केलेल्या असंतुलनाची चेतावणी म्हणून पाहण्याची. विकासाच्या नावाखाली जंगलांवर केलेला अन्याय, निसर्गाशी तुटलेला संवाद आणि अल्पकालीन फायद्यासाठी घेतलेले निर्णय यांचे परिणाम आता स्पष्ट दिसत आहेत. विश्वभारतीचा विचार आपल्याला हेच शिकवतो की पृथ्वी ही केवळ संसाधन नाही, तर ती एक सामायिक वारसा आहे.

जंगलांचे रक्षण करणे म्हणजे स्वतःच्या भविष्याचे रक्षण करणे होय. कोकणातील छोटे बागायतदार, जंगलावर अवलंबून असलेले समुदाय आणि पुढील पिढ्या यांच्यासाठी वणव्यावर नियंत्रण मिळवणे ही नैतिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय जबाबदारी आहे. अभ्यास, संशोधन, जागतिक अनुभव आणि स्थानिक शहाणपण यांचा संगम साधत जर आपण पुढे गेलो, तरच वणव्यांच्या राखेतून नवी हिरवळ उगवू शकेल. अन्यथा, ही आग केवळ जंगलांपुरती मर्यादित न राहता संपूर्ण मानवी सभ्यतेलाच गिळंकृत करण्याची भीती नाकारता येणार नाही.

विश्वभारती चळवळः हवा प्रदूषणावरचा लढा आजच्या पिढीसाठी नव्हे तर, उद्याच्या श्वासासाठी

जागतिक पातळीवरील अभ्यास व धोरणात्मक संस्था

वनव्यांबाबत संशोधन, माहिती संकलन व आंतरराष्ट्रीय समन्वयाचे काम United Nations Environment Programme (UNEP) करते. ही संस्था वनव्यांचे हवामान बदलाशी असलेले नाते स्पष्ट करते आणि सरकारांना दीर्घकालीन पर्यावरणीय धोरणे आखण्यासाठी मार्गदर्शन करते. UNEP तर्फे Global Wildfire Assessment सारखे अभ्यास अहवाल प्रसिद्ध केले जातात, ज्यातून भविष्यातील धोके, कारणे व प्रतिबंधात्मक उपाय अधोरेखित होतात. याच संयुक्त राष्ट्र प्रणालीतील Food and Agriculture Organization (FAO) ही संस्था वनसंपदा व्यवस्थापनावर विशेष भर देते. FAO च्या Fire Management Programme अंतर्गत वनव्यांचे पारंपरिक ज्ञान, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि समुदाय-आधारित व्यवस्थापन यांचा समन्वय साधला जातो. अनेक विकसनशील देशांमध्ये वनरक्षकांचे प्रशिक्षण, आग नियंत्रणाचे उपकरण, तसेच स्थानिक लोकांच्या सहभागातून आग प्रतिबंध योजना राबवल्या जातात.

आंतरराष्ट्रीय वैज्ञानिक व समन्वय संस्था

वनव्यांचा वैज्ञानिक अभ्यास आणि विविध देशांतील संस्थांमध्ये समन्वय साधण्याचे महत्त्वाचे काम Global Fire Monitoring Center करते. ही संस्था जगभरातील वनव्यांची माहिती, उपग्रह प्रतिमा, आकडेवारी आणि संशोधन एकत्रित करते. GFMC आपत्ती व्यवस्थापन संस्थांना तातडीची माहिती पुरवते, तसेच आंतरराष्ट्रीय परिषदांमधून धोरणात्मक संवाद घडवून आणते. याशिवाय World Meteorological Organization (WMO) हवामान बदल, उष्णतेच्या लाटा, दुष्काळ आणि वनव्यांमधील संबंधांचा अभ्यास करते. आग लागण्याचा धोका ओळखण्यासाठी हवामान आधारित पूर्वसूचना प्रणाली (Early Warning Systems) विकसित करणे हा WMO चा महत्त्वाचा उपक्रम आहे.

सामाजिक हेतूतून कार्य करणाऱ्या स्वयंसेवी संस्था

शासन व संयुक्त राष्ट्र संस्थांबरोबरच अनेक स्वयंसेवी आणि सामाजिक संस्था प्रत्यक्ष क्षेत्रात काम करत आहेत. World Wildlife Fund (WWF) ही संस्था वनव्यांमुळे धोक्यात आलेल्या वन्यजीवांचे संरक्षण, अधिवास पुनर्संचय आणि जैवविविधतेचे संवर्धन यासाठी कार्यरत आहे. WWF स्थानिक समुदायांसोबत काम करून ‘आग-सुरक्षित जंगल व्यवस्थापन’ संकल्पना राबवते. अमेरिकेतील The Nature Conservancy ही संस्था नियंत्रित आगी (Controlled Burns) आणि नैसर्गिक आग व्यवस्थापन या संकल्पनांवर भर देते. अनियंत्रित वनव्यांऐवजी नियोजित पद्धतीने आगीचा वापर करून जंगल आरोग्यदायी ठेवण्याचे प्रयोग अनेक देशांत राबवले जात आहेत.

तंत्रज्ञान व जनजागृती उपक्रम

आजच्या डिजिटल युगात उपग्रह, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि डेटा विश्लेषणाच्या माध्यमातून वनव्यांचे भाकीत करण्याचे काम सुरू आहे. NASA व युरोपियन अंतराळ संस्थांच्या सहकार्याने वनव्यांची रिअल-टाइम नोंद, धूर पसरावाचा अभ्यास आणि हवामानावर होणारा परिणाम मोजला जातो. याशिवाय अनेक संस्था शालेय व महाविद्यालयीन स्तरावर जनजागृती मोहीम राबवतात. स्थानिक लोकांना आग प्रतिबंध, सुरक्षित वर्तन, आणि आपत्कालीन प्रतिसाद यांचे प्रशिक्षण देणे हा सामाजिक संस्थांचा महत्त्वाचा उपक्रम ठरतो.

जागतिक पातळीवर पाहता, वनव्यांची समस्या ही केवळ एका देशापुरती मर्यादित नसून ती संपूर्ण मानवजातीसमोरील आव्हान आहे. संयुक्त राष्ट्र संस्था, आंतरराष्ट्रीय वैज्ञानिक केंद्रे आणि सामाजिक हेतूतून कार्य करणाऱ्या स्वयंसेवी संघटना – या सर्वांच्या संयुक्त प्रयत्नातूनच वनव्यांवर प्रभावी नियंत्रण मिळवता येईल. संशोधन, धोरण, तंत्रज्ञान आणि समुदाय सहभाग यांचा समन्वय साधल्यास भविष्यातील जंगल, पर्यावरण आणि मानवजीवन सुरक्षित ठेवण्याची दिशा निश्चित होऊ शकते.