“अनाहताचा नाद” म्हणजे काय ?

हे असो कुंडली । हृदयाआंतु आली ।
तंव अनाहताचां बोलीं । चावळे ते ।। २७४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – हे असो, ती कुंडलिनी हृदयांत अनाहत चक्रांत येते, तेंव्हा ती अनाहताच्या शब्दानें बोलते.

ही ओवी ज्ञानेश्वरीच्या सहाव्या अध्यायातील एक अत्यंत सूक्ष्म व गूढ अनुभव दर्शवणारी ओवी आहे. ही ओवी योगसाधनेतील उन्नत अवस्थेचे, विशेषतः कुंडलिनीच्या जागृतीनंतरच्या अवस्थेचे संकेत देते.

“हे असो कुंडली” – आता अशी अवस्था येते की जागृत झालेली कुंडलिनी (शक्ती) पुढे प्रवास करते.
“हृदयाआंतु आली” – ती अनाहत चक्रात, म्हणजेच हृदयस्थानी पोहोचते.
“तंव अनाहताचां बोलीं” – त्या वेळी अनाहत चक्रात निर्माण होणाऱ्या दिव्य ध्वनीचे भान येते.
“चावळे ते” – साधक त्या दिव्य नादात तल्लीन होतो; त्याला त्या शब्दांचे (शब्दब्रह्माचे) अनुभव येतात.

🔷 कुंडलिनीचा प्रवास आणि अनाहत चक्र
योगशास्त्रानुसार, कुंडलिनी शक्ती मुळाधारात सुप्त अवस्थेत असते. योग्याच्या साधनेने ती जागृत होते आणि सुषुम्ना मार्गे वरच्या चक्रांकडे प्रवास करते. या प्रवासात ती विविध ऊर्जा केंद्रांमधून (चक्रांमधून) जात असते:

मुळाधार
स्वाधिष्ठान
मणिपूर
अनाहत (हृदय) – ही ओवी याच चक्राशी संबंधित आहे.
विशुद्ध
आज्ञा
सहस्रार

अनाहत चक्र म्हणजे चतुर्थ चक्र. ते हृदयभागी असते आणि प्रेम, करूणा, शांती, आणि नादाशी संबंधित असते.

🔷 “अनाहताचा नाद” म्हणजे काय?
“अनाहत” या शब्दाचा अर्थ आहे – जो आघाताशिवाय उत्पन्न होतो असा नाद. तो आकाशतत्त्वाशी संबंधित आहे आणि शरीरात अनाहत चक्रात अनुभवता येतो.हा नाद श्रवणेंद्रियांद्वारे ऐकला जात नाही; तो ध्यानात, अंतःकरणात प्रकट होतो. हे शब्दब्रह्म आहे – या नादाचा स्रोत बाह्य ध्वनी नसून आत्मनुभूतीतून प्रकट होणारा “ॐ” स्वरूपाचा कंपन आहे. योगविज्ञानात याला नादानुसंधान, श्रवणसमाधी, किंवा शब्दयोग असेही म्हणतात.

🔷 संत ज्ञानेश्वरांनी याला का “चावळे ते” म्हटले?
“चावळे” म्हणजे प्रेमाने, तन्मयतेने बोलणे – साधक त्या अवस्थेत शब्दांशिवाय शब्दाच्या संपर्कात येतो. त्याच्या अंतःकरणात अव्यक्त संवाद घडतो.

शब्द नसले तरी संवाद होतो. ध्वनी नसले तरी कंपन जाणवतो. त्या अवस्थेतील ‘बोलणं’ म्हणजे अस्तित्वाशी होणारा संवाद होय.

🔷 अनुभवात्मक पातळीवर – साधकाचं काय होतं?
साधकाच्या हृदयात दिव्य आनंद फुलतो. त्याला बाह्य जगाचं विस्मरण होतं आणि आत्म्याचा नाद ऐकू येतो. ती अवस्था भावसमाधी म्हणूनही ओळखली जाते. सर्व द्वंद्व मिटतात. हे “शुद्ध चैतन्य” आहे.

🔷 अनाहत नाद आणि भक्तिपंथ
संत परंपरेतही अनाहत नादाचा उल्लेख आढळतो. अनेक संतांनी आपल्या अनुभवांत याचे वर्णन केले आहे.
संत नामदेव म्हणतात, “माझ्या अंतःकरणात रामाची वीणा वाजते.”
कबीर म्हणतात – “अनहद नाद बाजे मेरे भीतर” – माझ्या अंतर्यामात अनाहत नाद वाजतो.
संत एकनाथ, तुकाराम, आणि स्वतः ज्ञानेश्वर माऊलींनी याला दिव्य अनुभव म्हटले आहे.
हे नाद केवळ ऐकण्यापुरते नाहीत – ते आत्म्याशी एकरूप होण्याचा सेतू आहेत.

🔷 अनाहत चक्र आणि हृदयातील शुद्ध भावना
अनाहत चक्र केवळ ऊर्जा केंद्र नाही. ते: प्रेम, दया, क्षमा, आणि शांतीचे स्रोत आहे. याच ठिकाणी परमात्मा ‘वास’ करतो असे भक्त मानतात. जेव्हा कुंडलिनी इथे येते, तेव्हा साधकाच्या सर्व कर्मबंध तुटतात, आणि तो केवळ ‘स्वरूपानंदात’ मग्न होतो.

🔷 “शब्दब्रह्म” – ब्रह्माची ध्वनिमय अनुभूती
श्रीमद्भगवद्गीतेमध्ये, उपनिषदांमध्ये आणि पतंजलीच्या योगसूत्रांमध्ये ‘शब्द’ हे ब्रह्मप्राप्तीचे साधन मानले गेले आहे.

“ओंकार” ही शब्दाची उच्चतम अवस्था आहे. जेव्हा कुंडलिनी अनाहत चक्रात पोहोचते, तेव्हा साधकाला हा “ओंकार” प्रत्यक्ष अनुभवास येतो. त्यानंतरच साधक अधिक सूक्ष्म पातळीवर जाऊ शकतो.

🔷 विज्ञान आणि नाद
आधुनिक विज्ञानात सुद्धा हे स्पष्ट झाले आहे की: प्रत्येक वस्तू एक कंपन (vibration) आहे. आपल्या मेंदूतील लहरी ( वेव्ह्ज alpha, theta, delta) याही विशिष्ट स्वरूपाचे नाद आहेत. ध्यानाच्या गूढ अवस्थेत EEG वर असेच अनाहत कंपन नोंदवले गेले आहेत.

🔷 या अवस्थेचा परिणाम – जीवनाचा रूपांतरण
या अनाहत नादाचा अनुभव एकदा आला, की:
अहंभाव लय पावतो.
कर्मे शुद्ध होतात.
व्यक्ती प्रेममूर्ती बनते.
“स्व” आणि “परमात्मा” यांत अंतर राहत नाही.

🔷 संतांची भाषा – अनुभूतीचे शब्दचित्र
ज्ञानेश्वर माऊलींनी शब्दांत अशक्य वाटणाऱ्या अनुभूतीचे चित्र रंगवले आहे: त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवलेल्या त्या नादाची तुलना “अनाहत बोली”शी केली. “चावळे” हा शब्द म्हणजे प्रेमाचा संवाद, स्वरूपाशी तादात्म्याचा अनुभव.

🔷 ‘हे असो कुंडली’ – हा टप्पा म्हणजे काय?
“हे असो कुंडली” हे वाक्य साधकाच्या अंतःकरणातील एक नम्र स्वीकृती दर्शवते. जणू कुंडलिनीच्या प्रत्येक टप्प्यावर त्याला एक नवीन दैवी गूढ उलगडतं आहे.त्याचं हृदय विशाल होतं. साधक आता निवृत्तिमार्गाकडे वाटचाल करू लागतो.

🔷 श्रीमंत आध्यात्मिक सूक्ष्मता
या एका ओवीत ज्ञानेश्वरांनी काय काय गुंफले आहे:

घटक अर्थ
कुंडली आत्मशक्तीचा प्रवाह
हृदयांत अनाहत प्रेम, नाद, चैतन्याचा केंद्रबिंदू
अनाहत बोली दिव्य ध्वनी, ओंकार स्वरूप
चावळे साधकाची भावावस्था, तादात्म्य

🔷 सद्गुरुकृपा आणि नादयोग
शिष्याच्या अंतःकरणात हा नाद प्रत्यक्ष अनुभवायला सद्गुरूचा अनुग्रह आवश्यक आहे. “शब्द” हाच गुरू होतो. गुरूकृपेमुळेच हा “अनाहत नाद” कळतो. नादात अंतर्भूत असणारी ब्रह्मप्राप्ती ही गुरूच्या शब्दातूनच उगम पावते.

🔷 ओवी सांगते काय?
कुंडलिनीचा प्रवास सामान्य शक्तीचा परमशक्तीत विलय दर्शवतो. अनाहत नाद म्हणजे परमात्म्याचे लक्षण. हे अनुभव बोलण्यापलीकडले, पण आत्म्यासमजणारे असतात. शब्द नसले तरी अनुभव गूढपणे चावळतात – संवाद साधतात.

🔚 समाप्ती विचार:
“हे असो कुंडली” ही ओवी योग, नाद, चैतन्य, आणि प्रेममय स्थितीचा संगम आहे. ती आपल्याला सांगते –
“जेव्हा शब्द थांबतात, तेव्हाच खरी बोली सुरू होते –
अनाहताची, चैतन्याची, आणि ब्रह्माशी संवादाची.”
जर आपण हे अनुभव “वाचनातून”, “ध्यानातून”, आणि “गुरूअनुभवातून” अंगीकारले, तर तीच कुंडलिनी आपल्या हृदयात येऊन, प्रेमनादात ‘चावळेल’ – आपल्या अंतर्यामी.