रामसर स्थळामध्ये भारतातील आणखी पाच जागा

जागतिक पाणथळ दिन 2024 च्या पूर्वसंध्येला , केंद्रीय पर्यावरण, वने आणि हवामान बदल आणि श्रम आणि रोजगार मंत्री भूपेंद्र यादव यांनी भारताने आणखी पाच पाणथळ जागा रामसर स्थळ म्हणून निश्चित केले असल्याची माहिती दिली. यामुळे रामसर स्थळांची (आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाच्या पाणथळ जागा) संख्या सध्याच्या 75 वरून 80 वर गेली आहे. यादव यांनी रामसर परिषदेचे सरचिटणीस डॉ. मुसोंदा मुंबा यांची भेट घेतली व त्यांनी उपरोक्त पाच स्थळांचे प्रमाणपत्र सुपूर्द केले.

यादव म्हणाले की, पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धनावर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी भर दिल्यामुळे देशातील पाणथळ जागांप्रती दृष्टिकोनात आमूलाग्र बदल घडून आला आहे. पंतप्रधान मोदी यांच्या कल्पनेतील अमृत धरोहर उपक्रमात हे प्रतिबिंबित होते असे ते म्हणाले. रामसर स्थळांच्या यादीत आणखी भर घालणाऱ्या तामिळनाडू आणि कर्नाटक या राज्यांचे केंद्रीय मंत्र्यांनी अभिनंदन केले .

यापैकी तीन स्थळे, अंकसमुद्रा पक्षी संवर्धन राखीव क्षेत्र , अघनाशिनी नदी आणि मागाडी केरे संवर्धन राखीव क्षेत्र कर्नाटकात आहेत तर उर्वरित दोन, कराइवेट्टी पक्षी अभयारण्य आणि लाँगवुड शोला राखीव वन क्षेत्र तामिळनाडूमध्ये आहेत. आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाच्या पाणथळ क्षेत्रांच्या यादीत या पाच पाणथळ स्थळांचा समावेश केल्यानेमुळे रामसर स्थळांच्या अंतर्गत समाविष्ट एकूण क्षेत्र आता 1.33 दशलक्ष हेक्टर इतके झाले आहे , ज्यात विद्यमान क्षेत्रापेक्षा (1.327 दशलक्ष हेक्टर) 5,523.87 हेक्टरची भर पडली आहे. तामिळनाडूने सर्वाधिक (16 स्थळे ) रामसर स्थळांच्या यादीत आपले स्थान कायम राखले आहे. त्याखालोखाल उत्तर प्रदेश (10 स्थळे ) आहे.

इराणमधील रामसर येथे 1971 मध्ये पाणथळ जागांच्या संरक्षणासाठी करण्यात आलेल्या करारावर स्वाक्षरी करणाऱ्या देशांपैकी भारत हा एक आहे. 2 फेब्रुवारी 1971 रोजी पाणथळ क्षेत्राबाबत हा आंतरराष्ट्रीय करार स्वीकारल्याच्या स्मरणार्थ जागतिक पाणथळ दिन जगभरात साजरा केला जातो. जागतिक पाणथळ दिन 2024 ची संकल्पना ‘पाणथळ जागा आणि मानवी कल्याण ‘ अशी आहे. आपले जीवन सुधारण्यात पाणथळ जागांची महत्त्वाची भूमिका, ही संकल्पना अधोरेखित करते. पूर संरक्षण, स्वच्छ पाणी, जैवविविधता आणि मनोरंजनाच्या संधी या मानवी आरोग्यासाठी आणि समृद्धीसाठी आवश्यक असलेल्या बाबींमधील पाणथळ जागांचे योगदान यातून अधोरेखित होते.

अंकसमुद्रा पक्षी संवर्धन राखीव क्षेत्र

ही साइट तुंगभद्रा नदीतून येणारे पावसाळ्यातील वाहून जाणारे पाणी साठवण्यासाठी आणि आसपासच्या दुष्काळी जोखमीच्या भागांना सिंचन देण्यासाठी बांधलेली मानवनिर्मित सिंचन टाकी आहे. ती अंकसमुद्र गावाला लागून 244.04 एकर क्षेत्रात पसरलेली आहे.
ही साइट त्याच्या समृद्ध पक्षी विविधतेसाठी प्रसिद्ध आहे आणि ती संरक्षित राखीव म्हणून घोषित करण्यात आली आहे, मुख्यतः पक्ष्यांच्या संरक्षणासाठी व्यवस्थापित. 240 प्रजातींचे सुमारे 35,000 पक्षी नोंदवले गेले आहेत, त्यापैकी सुमारे 30 जलपक्षी प्रजाती साइटवर प्रजनन करतात. सरोवरात उगवलेली हजारो गम अरबी झाडे (व्हॅचेलिया निलोटिका) भारतीय कॉर्मोरंट (फॅलाक्रोकोरॅक्स फ्युसिकोलिस) आणि जवळच्या धोक्यात असलेल्या रंगीत करकोचा (मायक्टेरिया ल्यूकोसेफला) यांच्यासह पाणपक्ष्यांच्या मोठ्या वसाहतींसाठी घरटे, मुरड घालणे आणि प्रजननासाठी निवासस्थान प्रदान करतात. ग्लॉसी ibis (Plegadis falcinellus) च्या प्रादेशिक लोकसंख्येपैकी किमान 20% नियमितपणे साइटवर नोंदवले गेले आहेत. नऊ स्थानिक माशांच्या प्रजाती देखील आहेत, त्यापैकी तीन जागतिक स्तरावर धोक्यात आहेत: टायगर लोच (बोटिया स्ट्रियाटा), अरुली बार्ब (डॉकिन्सिया अरुलियस) आणि नुक्ता (स्किस्मॅटोरिंचोस नुक्ता). आक्रमक मगरमच्छ तण (अल्टरनेथेरा फिलॉक्सरॉइड्स), झुडूप प्रोसोपिस ज्युलिफ्लोरा आणि आफ्रिकन कॅटफिश (क्लेरियास गॅरिपीनस) ची अत्याधिक वाढ मूळ मासे आणि पाणपक्षी यांना धोका देत आहे. 2023 पर्यंत साइटसाठी व्यवस्थापन आणि पुनर्संचयित योजना तयार केली जात होती.

अघनाशिनी मुहाना (कर्नाटक):

• हे 4801 हेक्टर क्षेत्रावर पसरलेले आहे आणि अरबी समुद्रासह अघनाशिनी नदीच्या संगमावर तयार झाले आहे.
• मुहानाचे खारे पाणी पूर आणि धूप जोखीम कमी करणे, जैवविविधता संवर्धन आणि उपजीविका समर्थन यासह विविध परिसंस्था सेवा प्रदान करते.
• ओलसर जमीन मासेमारी, शेती, खाण्यायोग्य बायवाल आणि खेकडे गोळा करणे, कोळंबी मासेपालन, मुहाना भात शेतात पारंपारिक मत्स्यपालन (स्थानिकपणे गझनी भातशेत म्हणून ओळखले जाते) आणि मीठ उत्पादनास आधार देऊन उपजीविका प्रदान करते.
• नदीच्या सीमेवर असलेले खारफुटी वादळ आणि चक्रीवादळांपासून किनाऱ्याचे संरक्षण करण्यास मदत करतात.

मागडी केरे संवर्धन राखीव (कर्नाटक):

• सुमारे 50 हेक्टर क्षेत्रफळ असलेली ही मानवनिर्मित ओलसर जमीन आहे जी सिंचनाच्या उद्देशाने पावसाचे पाणी साठवण्यासाठी बांधण्यात आली आहे.
• पाणथळ प्रदेशात कॉमन पोचार्ड (आयथ्या फेरिना) आणि रिव्हर टर्न (स्टर्ना ऑरेंटिया) या दोन असुरक्षित प्रजाती आणि ओरिएंटल डार्टर (अन्हिंगा मेलानोगास्टर), ब्लॅक-हेडेड इबिस (थ्रेस्कीओर्निस मेलानोसेफॅलस) (डब्लू-डोकेड) या जवळपास धोक्यात असलेल्या चार प्रजाती आहेत. एपिस्कोपस) आणि पेंटेड स्टॉर्क (मायक्टेरिया ल्यूकोसेफला).
• दक्षिण भारतातील बार-हेडेड हंस (अन्सर इंडिकस) साठी हिवाळ्यातील सर्वात मोठे मैदान आहे. हे महत्त्वाचे पक्षी आणि जैवविविधता क्षेत्र (IBA) म्हणून जागतिक स्तरावर घोषित करण्यात आले आहे.

कराइवेट्टी पक्षी अभयारण्य (तामिळनाडू):

• पाणथळ जमिनीतील पाण्याचा उपयोग गावकरी भात, ऊस, कापूस, कॉर्न आणि स्प्लिट रेड हरभरा यांसारखी कृषी पिके घेण्यासाठी करतात.
• येथे सुमारे 198 प्रजातींच्या पक्ष्यांची नोंद करण्यात आली आहे; बार हेड गूज, पिन-टेल डक, गार्गेनी, नॉर्दर्न शोव्हलर, कॉमन पोचार्ड, युरेशियन विजन, कॉमन टील आणि कॉटन टील हे काही महत्त्वाचे अभ्यागत आहेत.

लाँगवुड शोला राखीव वन (तामिळनाडू):

• त्याचे नाव तामिळ शब्द “सोलाई” वरून आले आहे, ज्याचा अर्थ ‘उष्णकटिबंधीय वर्षावन’ आहे.
• तामिळनाडूतील निलगिरी, अनामलाई, पालनी टेकड्या, कलाकडू, मुंडनथुराई आणि कन्याकुमारीच्या वरच्या भागात ‘शोल’ आढळतात.
• ही जंगली पाणथळ जागा जागतिक स्तरावर धोक्यात असलेल्या काळ्या-छोट्या निलगिरी लाफिंग थ्रश (स्ट्रोफोसिंक्ला कॅचिनान्स), निलगिरी ब्लू रॉबिन (मायोमेला मेजर) आणि असुरक्षित निलगिरी वुड-कबूतर (कोलंबा एल्फिन्स्टोनी) साठी निवासस्थान म्हणून काम करतात.