जीवनात प्रकाश हवा असेल तर…

आणि फळाचिया हांवा । हृदयी कामा जाला रिगावा ।
कीं तयाचिये घसणी दिवा । ज्ञानाचा गेला ।। ३९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – आणि फलविषयीच्या तीव्र इच्छेमुळें अंतःकरणांत कामानें प्रवेश केला आणि त्याच्या संसर्गानें ज्ञानाचा दिवा गेला.

माणसाच्या अंतःकरणात जेव्हा कर्मफळाची आकांक्षा जागृत होते, तेव्हा मनाच्या कोपऱ्यात एक हलकासा झोका उमटतो—‘माझं केलेलं कर्म कधी फळ देईल?’, ‘मला याचं काय मिळणार?’ अशी चिंता, अपेक्षा आणि तळमळ मनात तरंगायला लागते. ही ‘फळाची हवा’ इतकी सूक्ष्म असते की सुरुवातीला ती इच्छेसारखी वाटत नाही; जणू काही मनातल्या आनंदाचा, प्रेरणेचा भाग असल्यासारखी भासते. पण ज्ञानदेव म्हणतात—हीच हवा जर काळजीपूर्वक पाहिली नाही, तर ती थेट ‘काम’ म्हणजेच आसक्ती, लोभ, तीव्र इच्छा यांच्या रूपानं हृदयात प्रवेश करते आणि एकदा का कामाचं वादळ उठलं की मनाच्या देव्हाऱ्यात पेटलेला ‘ज्ञानाचा दिवा’क्षणात मिटतो.

या ओवीतील ‘ज्ञानाचा दिवा जाणं’ हा केवळ धार्मिक अथवा आध्यात्मिक संकेत नाही; तर विचारशक्ती, विवेक, समज, शांतता, संतुलित दृष्टिकोन यांचा बुडणे.ही त्याची खोल आध्यात्मिक अर्थछटा आहे.

✦ फळाची इच्छा – मनातली पहिली सूक्ष्म लहर

आसक्तीचा प्रारंभ इतका हलका आणि अदृश्य असतो की त्याचा शोध घेणं हेच साधनेसारखं कठीण काम आहे. एखादं चांगलं काम करण्याची प्रेरणा असताना, कुठेतरी मनाच्या तळाशी ‘यातून मला काय मिळेल?’ असा एक सूक्ष्म तरंग निर्माण होतो. हा तरंग निरुपद्रवी दिसतो. बहुधा माणूस स्वतःलाच सांगतो
“काही मिळालं तर चांगलंच… पण मी तर निस्वार्थी आहे !”
परंतु हीच फळाची ओढ जरी ती क्षुल्लक जाणवली, तरी मनातील पवित्रता हळूच कुरतडत राहते. ती ओढ हळूहळू अपेक्षेत, अपेक्षा हळूहळू अधीरतेत आणि अधीरता आसक्तीत रूपांतरित होते.
ज्ञानेश्वर माउली त्या प्रवासाचा अंत किती भयावह असतो, ते एका प्रतिमेत सांगतात. कामाच्या घासणीला ज्ञानदिवा लागला आणि तो मिटला.

✦ कामाचा प्रवेश – आतली द्वंद्वयात्रा

काम म्हणजे केवळ वासनेचा अर्थ नसून इच्छेची ती प्रखरता, जिच्या आहारी जाऊन विवेक हरवतो. मनाचं संतुलन ढासळतं, निर्णय चंचल होतात आणि बाहेरील जगातील साध्या घटना देखील मनाला हादरे देऊ लागतात.
फळाची इच्छा जर मनात घट्ट रुजली तर—
मन सतत बेचैन, अस्थिर राहते
लोक काय म्हणतील, कोण पुढे गेलं, कोण मागे राहिलं याची भावना वाढते
स्पर्धा, मत्सर, तक्रारी यांचा उगम होतो
कर्मापेक्षा फळाला महत्त्व जास्त वाटू लागते
हाच तो क्षण असतो ज्याचं वर्णन माउली अतिशय संवेदनशीलतेने करतात. कामाचा ‘रिगावा’ म्हणजेच लपून-छपून आत शिरणे. जणू काही अंतःकरणात एखादा अज्ञात चोर शिरावा तसंच.
कर्म फलदायी होण्यापूर्वी मन पक्व हवं, शांत हवं, एकाग्र हवं; पण फळाची तगमग असेपर्यंत ही स्थिरता येऊच शकत नाही. आपल्या प्रयत्नांवरचा आणि ईश्वरी नियोजनावरचा विश्वास हलतो. मन अडचणींचा स्वीकार करू शकत नाही, अपयशावर तावातावाने प्रतिक्रिया द्यायला लागतं.

✦ ज्ञानाचा दिवा – मनाचा प्रकाश

ही ओवी ज्ञानाचा दीप मिटविण्याची प्रतिमा इतकी सुंदर आणि गूढ आहे की मन थांबून विचार करतं—ज्ञानाचा दिवा म्हणजे काय?
हा दिवा म्हणजे—
अंतःकरणातील स्पष्टता
‘मी’ आणि ‘माझं’ यापलीकडचा दृष्टिकोन
शांतता आणि विवेक
योग्य-अयोग्य याचं संतुलित भान
मनातील देवत्वाची ओळख
आत्म्याचं स्वतःशी असलेलं अदृश्य नातं
जोपर्यंत हा दिवा पेटलेला असतो, तोपर्यंत बाहेरच्या घटनांची धूळ डोळ्यांना लागत नाही. आपण कितीही संकटांत असलो तरी मनाची दिशा ढळत नाही. पण कामाचा झोत हा दिवा सहन करू शकत नाही; कारण काम ही आग अनियंत्रित असते. तिचा झोत तीव्र, अनियंत्रित, गर्विष्ठ आणि स्वैर असतो. ती आपल्या मार्गातील शांततेचा प्रकाश सहन करत नाही.
म्हणूनच ज्ञानेश्वर म्हणतात, फळाच्या हवेनं कामाला हृदयात स्थान मिळालं आणि त्याच्या घासणीला ज्ञानाचा दिवा मिटून गेला.

✦ ज्ञानाचा दिवा मिटल्यावर मनाचं रूपांतर

दिवा मिटला म्हणजे अंधारच उरतो असं नव्हे. अंधार म्हणजे—
चुकांनी वेढलेलं मन
भ्रम
अहंकार
लोभ आणि अपेक्षांचे जाळे
दुसऱ्यांच्या यशाने होणारी जळजळ
स्वतःच्या अपयशाने होणारी निराशा
दिवा मिटला की दिशाच हरवते. आणि दिशा हरवल्यावर माणूस कुठे जातो? तर कोठेही नाही. तो स्वतःभोवतीच फिरत राहतो. प्रयत्न करतो, पण फलाची आसक्ती त्याला सतत खिन्नतेत खेचत राहते. हा अंधार खोल असतो; कारण तो बाहेरील नसून आतला असतो.

✦ फळत्यागाचे तत्त्व – भगवद्गीता ते ज्ञानेश्वरी

गीतेत श्रीकृष्ण सांगतात, ‘कर्म कर, पण फळाची आस बाळगू नको.’
हे ऐकायला सोपं, पण जगण्या सरावात उतरवायला कठीण तत्त्व आहे. कारण माणसाचं मन स्वभावतः फळाकडे आकर्षित होतं.
कृष्णाचं तत्त्वज्ञान असं सांगतं, फळ त्याग म्हणजे फळ येणारच नाही अशी निराशा नव्हे; तर फळाच्या आधी मनाची शांती न हरवणं, अढळ राहणं, हे महत्त्वाचं.
ज्ञानेश्वर माउली या ओवीत हाच गाभा उलगडतात. फळाची आकांक्षा मनातील काम वाढवते आणि त्या कामाच्या आक्रमणात बुद्धीचा प्रकाश मिटतो. खरं तर माणूस कर्म करतो ते फळासाठीच; पण फळावरच हृदय टिकून राहिलं तर मन कर्मात स्थिर राहत नाही.

✦ कामाचा घास : सतत धावणाऱ्या मनाची शोकांतिका

आधुनिक काळात ही ओवी तंतोतंत लागू होते. आजचा मनुष्य सतत धावत आहे—
अधिक पैसा
अधिक यश
अधिक प्रसिद्धी
अधिक सुख
ही धाव ‘कर्माची’ नाही; तर ‘फळाची’ आहे. आणि याच धावेत कामाचा घास इतका जोरात लागतो की मनाची शांतता, संतुलन, तृप्ती आणि विचारशक्ती याचा दिवा एक एक करून मिटत जातो. माणूस बाहेरून यशस्वी दिसतो, पण आतून ओसाड झालेला असतो.

जीवनात दिवा मिटणं म्हणजे—
मनाचा थकवा
अपुरेपणाची भावना
“मी काहीच मिळवलं नाही” असा भ्रम
असहिष्णुता आणि ताण
माणसाच्या आतला दिवा हा फक्त ज्ञानाचा नाही, तर आशेचा, प्रेमाचा, चांगुलपणाचा आणि समाधानाचा दिवा असतो.

✦ ज्ञानप्रकाश पुन्हा कधी उजळतो?

माउलींच्या ओव्यांमध्ये आशेचा दीप कधीच विझत नाही. या ओवीचा संदेश तितकाच चेतवणारा, तितकाच मार्गदर्शक आहे.

ज्ञानप्रकाश पुन्हा उजळण्यासाठी आवश्यक गोष्टी—
कर्मावर लक्ष केंद्रित करणं
कर्माला प्रामाणिक असलं की मनाला स्थैर्य मिळतं.
फळाची अपेक्षा नाकारायला नाही; पण तिची अस्थिरता मनावर राज्य करू नये.

आसक्ती ओळखणे
स्वतःमधील ‘मी का करतोय?’ हा प्रश्न मनाशी प्रामाणिकपणे विचारला की खूप काही स्पष्ट होतं.

मनाची स्वच्छता
मनातल्या इच्छांची धूळ झटकली तर दिवा आपोआप उजळतो.

विश्वास आणि समर्पण
दिलेलं कर्म योग्य वेळी योग्य फळ देतंच—हा परमविश्वास.

कृतीची निःस्वार्थ प्रेरणा
कर्म करताना आनंद मिळाला की फळाच्या प्रतीक्षेचं ओझंच उरत नाही.

✦ ओवीचा आधुनिक काळातील गाभा

आजचा संपूर्ण समाज फलाभोवती फिरतो— वाढलेलं पॅकेज, मोठी गाडी, उंच पद, प्रसिद्धी, ‘लाईक्स’, ‘फॉलोअर्स’…
या सगळ्याचा पाठलाग करताना मनाची ऊर्जा संपते; पण हवा, काम, लोभ याला सीमा नसते. परिणाम एकच—जाणिवांचा दिवा मंदावतो.

ज्ञानेश्वर माउलींची ही ओवी सांगते—
जगण्यातली मोठी लढाई ही बाहेरील नाही; ती अंतर्गत आहे.
फळाची हवा जिंकण्यापेक्षा मनाचा दिवा जपणं महत्त्वाचं आहे.

जसा दीप मंद होतो तसा मनही मावळू शकतं; पण जसा दिव्याला थोडं तेल, थोडी वात, थोडा आधार दिला की तो पुन्हा उजळतो, तसंच मनही सजगतेच्या स्पर्शानं पुन्हा तेजस्वी होतं.

✦ समारोप

ज्ञानेश्वरीची ही ओवी केवळ उपदेश नाही; तर जीवनाचा आरसा आहे.
माणूस कोणत्याही क्षेत्रात असो—शेती, व्यापार, नोकरी, अध्यात्म किंवा कुटुंब—फळाची तीव्र आकांक्षा मनाला व्याकुळ करते. जेव्हा इच्छा अतिशय तीव्र होते, तेव्हा ती कामामध्ये बदलते. आणि कामाचा स्पर्श होताच ज्ञानाचा दिवा, विवेकाचा प्रकाश, शांततेचा झोत—हे सगळं एका क्षणात हरपून जातं.

माउली आपल्याला सांगतात—
कर्म कर, पण मन शांत ठेव.
फळाची हवा मनात आली तर तिचं रूपांतर कामात होऊ देऊ नकोस.
मनाचा दिवा जप—कारण दिवाच असेल तरच मार्ग दिसेल.

ही ओवी आपल्याला अंतर्मुख करते आणि सांगते—
जीवनात प्रकाश हवा असेल तर फळाच्या वाऱ्यापासून दिवा झाकून ठेव.