विश्वभारती चळवळः मॅन्ग्रोव्ह वनराई – किनाऱ्यांची ढाल, हवामानाची तिजोरी आणि जीवनाचा आधार

समुद्र आणि जमीन यांच्या सीमारेषेवर उभी असलेली मॅन्ग्रोव्ह वनराई ही निसर्गाची एक अद्भुत देणगी आहे. भरती–ओहोटीच्या पाण्यात तग धरून उभी राहणारी ही झाडे केवळ वनस्पती नसून ती संपूर्ण किनारी परिसंस्थेची रक्षणकर्ती आहेत. वादळे, चक्रीवादळे, समुद्राची धूप, हवामान बदल, कार्बन उत्सर्जन, मासेमारीचे भवितव्य आणि लाखो लोकांची उपजीविका या साऱ्या प्रश्नांची उत्तरे मॅन्ग्रोव्हमध्ये दडलेली आहेत. म्हणूनच आज जगभरात मॅन्ग्रोव्ह संवर्धन आणि पुनर्स्थापना ही केवळ पर्यावरणीय गरज न राहता मानवी अस्तित्वाची अपरिहार्यता बनली आहे.

जागतिक पातळीवर या कार्यात अग्रणी भूमिका बजावणाऱ्या World Wide Fund for Nature (WWF) संस्थेने गेल्या चार वर्षांत २४ लाख एकरांहून अधिक मॅन्ग्रोव्ह क्षेत्राचे संरक्षण आणि पुनर्स्थापन केले आहे. हे क्षेत्रफळ अमेरिकेतील न्यू जर्सी राज्याच्या सुमारे निम्म्या आकाराइतके आहे. या प्रयत्नांचा लाभ केवळ वन्यजीवांना नाही, तर किनारी भागात राहणाऱ्या कोट्यवधी लोकांना आणि संपूर्ण निसर्गचक्राला होत आहे.

मॅन्ग्रोव्ह म्हणजे काय? : निसर्गाची जिवंत भिंत

मॅन्ग्रोव्ह ही खारट आणि अर्धखारट पाण्यात वाढणारी झाडे आणि झुडपे आहेत. त्यांची मुळे चिखलात घट्ट रोवलेली असतात आणि अनेकदा ती मुळं जमिनीवर वर आलेली दिसतात. या मुळांची रचना अशी असते की ती लाटांची ताकद कमी करते, गाळ धरून ठेवते आणि किनाऱ्याची धूप रोखते. म्हणूनच मॅन्ग्रोव्हना “नैसर्गिक समुद्रभिंत” असे म्हटले जाते.
चक्रीवादळे आणि त्सुनामीसारख्या आपत्तींच्या वेळी मॅन्ग्रोव्ह असलेले किनारी भाग तुलनेने कमी नुकसान सहन करतात, हे अनेक अभ्यासांनी सिद्ध केले आहे. म्हणजेच मॅन्ग्रोव्ह म्हणजे केवळ झाडे नव्हेत, तर ती मानवी वसाहतींसाठी जीवनरक्षक कवच आहे.

वादळे आणि धूप रोखण्यात मॅन्ग्रोव्हची भूमिका

हवामान बदलामुळे समुद्राची पातळी वाढत आहे, वादळांची तीव्रता वाढत आहे आणि किनारी भागांवर धोका अधिक वाढला आहे. अशा परिस्थितीत मॅन्ग्रोव्ह वनराई ही पहिली संरक्षणरेषा ठरते. घनदाट मुळांमुळे लाटांची गती कमी होते, वाऱ्याची तीव्रता कमी होते आणि पाण्याबरोबर येणारा गाळ अडवला जातो.
जिथे मॅन्ग्रोव्ह नष्ट झाली आहेत, तिथे समुद्रकिनारे झपाट्याने मागे सरकत आहेत, शेतीची जमीन खारवट होत आहे आणि गावांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. त्यामुळे मॅन्ग्रोव्हचे संरक्षण म्हणजे भविष्यातील आपत्तींची तीव्रता आजच कमी करण्यासारखे आहे.

विश्वभारती चळवळः रिओ ग्रांडे जीवनवाहिनीचा पुनर्जन्म — निसर्ग, मानव आणि सहअस्तित्वाची कथा

कार्बन साठवणूक : हवामान बदलाविरुद्धची लढाई

मॅन्ग्रोव्ह ही पृथ्वीवरील सर्वाधिक कार्बन साठवणूक करणाऱ्या परिसंस्थांपैकी एक आहे. जंगलांपेक्षा कित्येक पटीने अधिक कार्बन मॅन्ग्रोव्ह आपल्या जैववस्तुमध्ये आणि चिखलात साठवून ठेवतात. या “ब्लू कार्बन” मुळे वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड कमी होण्यास मदत होते.
मॅन्ग्रोव्ह नष्ट झाल्या तर हा साठवलेला कार्बन पुन्हा वातावरणात जातो आणि हवामान बदल अधिक तीव्र होतो. म्हणूनच मॅन्ग्रोव्ह संवर्धन हे केवळ स्थानिक पर्यावरणापुरते मर्यादित नसून जागतिक हवामान धोरणाचा महत्त्वाचा भाग आहे.

मासेमारी आणि अन्नसुरक्षा

जगातील अनेक मासे, कोळंबी, खेकडे आणि इतर जलचर आपल्या आयुष्याचा काही भाग मॅन्ग्रोव्हमध्ये घालवतात. ही झाडे त्यांना अन्न, आश्रय आणि सुरक्षित प्रजननस्थळ देतात. त्यामुळे मॅन्ग्रोव्ह नष्ट झाल्या तर मासेमारी थेट कोलमडते. किनारी भागातील कोट्यवधी लोकांची उपजीविका मासेमारीवर अवलंबून आहे. मॅन्ग्रोव्ह टिकल्या तरच ही उपजीविका टिकू शकते. म्हणूनच मॅन्ग्रोव्ह संवर्धन म्हणजे अन्नसुरक्षेचे आणि आर्थिक स्थैर्याचे संरक्षण होय.

वन्यजीवांचे अधिवास

मॅन्ग्रोव्ह जंगलांमध्ये पक्षी, सरपटणारे प्राणी, सस्तन प्राणी आणि असंख्य सूक्ष्मजीव राहतात. स्थलांतर करणारे पक्षी हजारो किलोमीटरचा प्रवास करून मॅन्ग्रोव्हमध्ये विसावा घेतात. काही दुर्मिळ आणि संकटग्रस्त प्रजातींसाठी मॅन्ग्रोव्ह हा एकमेव अधिवास असतो. ही जैवविविधता टिकली तरच परिसंस्थेचा समतोल राखला जातो. एक प्रजाती नष्ट झाली तर तिचा परिणाम संपूर्ण अन्नसाखळीवर होतो. हे मॅन्ग्रोव्ह परिसंस्थेचे वैशिष्ट्य आहे.

WWF चे कार्य : व्यवस्थापन, पुनर्स्थापना आणि संरक्षण

WWF मॅन्ग्रोव्ह संवर्धनासाठी तीन प्रमुख दिशांनी काम करते—

१. सुधारित व्यवस्थापन
स्थानिक समुदाय, प्रशासन आणि शास्त्रज्ञ यांना एकत्र आणून मॅन्ग्रोव्हचे शाश्वत व्यवस्थापन विकसित केले जाते. अंधाधुंद तोड, प्रदूषण आणि अनियंत्रित विकास यावर नियंत्रण ठेवणे हा यामागचा उद्देश आहे.

२. हवामान-स्मार्ट पुनर्स्थापना
फक्त झाडे लावणे म्हणजे पुनर्स्थापना नाही. पाण्याचा प्रवाह, गाळाची हालचाल, स्थानिक प्रजातींची निवड आणि भविष्यातील हवामान बदल—या साऱ्यांचा विचार करून मॅन्ग्रोव्ह पुनर्स्थापन केले जाते. यालाच “क्लायमेट-स्मार्ट रिस्टोरेशन” म्हटले जाते.

३. कायदेशीर आणि सामाजिक संरक्षण
मॅन्ग्रोव्ह क्षेत्रांना संरक्षित दर्जा मिळवून देणे, धोरणात्मक सुधारणांसाठी सरकारांशी संवाद साधणे आणि स्थानिक लोकांना या जंगलांचे रक्षक बनवणे हे WWF च्या कामाचे महत्त्वाचे अंग आहे.

वणव्याची राख अन् विश्वभारतीची वाट

समुदायांचा सहभाग : संवर्धनाची खरी गुरुकिल्ली

मॅन्ग्रोव्ह संवर्धन हे वरून लादलेले धोरण नसून स्थानिक समुदायांच्या सहभागातूनच यशस्वी होऊ शकते. मच्छीमार, महिला बचत गट, आदिवासी समुदाय आणि युवक—हे सगळे मॅन्ग्रोव्हचे नैसर्गिक संरक्षक आहेत.
WWF या समुदायांना प्रशिक्षण, पर्यायी उपजीविका आणि वैज्ञानिक माहिती पुरवते. जेव्हा लोकांना मॅन्ग्रोव्हचे महत्त्व समजते आणि त्यातून त्यांचे भविष्य सुरक्षित होते, तेव्हा संवर्धन आपोआप घडते.

चार वर्षांची कामगिरी : २४ लाख एकरांची आशा

गेल्या चार वर्षांत २४ लाख एकरांहून अधिक मॅन्ग्रोव्ह क्षेत्राचे संरक्षण आणि पुनर्स्थापन ही केवळ आकडेवारी नाही, तर ती लाखो जीवनांचे संरक्षण आहे. यामुळे—
किनारी भाग अधिक सुरक्षित झाले
जैवविविधतेला नवे बळ मिळाले
कार्बन साठवणूक वाढली
आणि स्थानिक अर्थव्यवस्था सशक्त झाल्या

भविष्यासाठी संदेश

मॅन्ग्रोव्ह संवर्धन म्हणजे आज झाडे वाचवणे आणि उद्या माणूस वाचवणे. हवामान बदलाच्या युगात मॅन्ग्रोव्ह ही निसर्गाने दिलेली सर्वोत्तम विमा योजना आहे—स्वस्त, टिकाऊ आणि प्रभावी. जर आपण आज मॅन्ग्रोव्हची कत्तल थांबवली, त्यांचे पुनरुज्जीवन केले आणि समुदायांना त्याचे भागीदार बनवले, तर उद्याचे किनारे सुरक्षित, समृद्ध आणि जीवनाने भरलेले असतील.

मॅन्ग्रोव्ह ही केवळ किनारी जंगलं नाहीत; ती जीवन, संरक्षण आणि भविष्याची हमी आहेत. WWF च्या प्रयत्नांनी हे स्पष्ट केले आहे की योग्य व्यवस्थापन, विज्ञानाधारित पुनर्स्थापना आणि लोकसहभाग यांच्या जोरावर निसर्गाचे पुनरुत्थान शक्य आहे. मॅन्ग्रोव्ह वाचतील, तर किनारे वाचतील; किनारे वाचतील, तर मानवतेचे भविष्य वाचेल, हा या संपूर्ण संवर्धन प्रवासाचा सारांश आहे.