म्हणोनि तैसें तें जाणावें । मन राहतें पाहावें ।
राहेल तेथ रचावें । आसन ऐसें ।। १८१ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा
ओवीचा अर्थ – म्हणून तें स्थान, तसें आहे की नाहीं, हे समजून घ्यावें, आपलें मन तेथें स्थिर राहातें कीं नाहीं, तें पाहावें, आणि राहात असेल, तर तेथें असें आसन लावावें.
या ओवीत श्री ज्ञानेश्वर माउली योगाच्या अत्यंत महत्त्वाच्या घटकावर प्रकाश टाकतात, ते म्हणजे योगासने बसताना योग्य स्थानाची निवड आणि मनाची स्थिरता. ते म्हणतात: “जिथे आसन लावायचं आहे ते स्थान योग्य आहे की नाही ते पाहावं, तिथे आपलं मन स्थिर राहतं का हे तपासावं. जर मन तिथे स्थिर राहत असेल, तर तिथेच आसन लावावं.”
हे वचन साधं वाटत असलं तरी त्यात अंतर्मुखतेचा आणि मननशीलतेचा खूप मोठा संदेश आहे. माउली आपल्या प्रत्येक कृतीकडे विवेकाने बघण्याचा आग्रह करतात.
१. योगाची सुरुवात – ‘स्थान’ आणि ‘स्थिरता’
योग म्हणजे केवळ शरीराच्या स्थिती नव्हे, तर मन, शरीर आणि आत्म्याचं परिपूर्ण संतुलन. अशा या योगाची सुरुवात होते – आसन लावण्यापासून. परंतु माउली त्यातही सांगतात की फक्त शरीराने आसन लावणं महत्त्वाचं नाही, तर ते ज्या स्थानावर आपण लावत आहोत, ते सुसंवादी, शांत आणि मनाला पोषक असायला हवं.
‘तैसें तें जाणावें’ – योग्य स्थानाची ओळख
“तैसें तें जाणावें” – म्हणजे ज्यावर आपण आसन लावणार आहोत ते स्थान योग्य आहे का हे समजून घ्यावं. हे स्थान केवळ भौगोलिक किंवा भौतिक नसून, ते मानसिक आणि आध्यात्मिक भूमिकेचंही प्रतीक आहे. म्हणजेच, आपण कोणत्या वातावरणात साधना करतो आहोत, ती जागा आपल्याला अंतर्मुख करते का, आपल्या मनाला शांती देते का, या सर्व गोष्टींचा विचार आवश्यक आहे.
भौतिक पातळीवर:
जागा स्वच्छ असावी.
हवा शुद्ध असावी.
जागा शांत, सुगंधित आणि विघ्नमुक्त असावी.
मानसिक पातळीवर:
ती जागा आपल्या मनाला आवडते का?
तिथे गेल्यावर आपल्याला ओढ वाटते का?
त्या जागेचा अनुभव आपल्याला स्फूर्ती देतो का?
या प्रश्नांची उत्तरं “तैसें तें जाणावें” या विधानात अंतर्भूत आहेत.
२. ‘मन राहतें पाहावें’ – अंतर्मनाची चाचणी
योगातील सर्वात मोठं आव्हान म्हणजे मनाचं स्थैर्य. ज्ञानेश्वर माउली इथे एक अत्यंत सूक्ष्म पण निर्णायक तपशील अधोरेखित करतात – आपण जिथे आसन लावणार आहोत तिथे आपलं मन स्थिर राहतं का? या विधानामागे अत्यंत गूढ आणि गांभीर्यपूर्ण अंतर्मुखतेचा दृष्टिकोन आहे. कारण स्थळ योग्य असूनही मन अस्थिर असेल, तर साधना निष्फळ होऊ शकते.
‘मन राहतें पाहावें’ याचा अर्थ:
आपण आसनावर बसल्यावर मन लगेचच उधळतं का?
मनात असंख्य विचारांचे लोंढे वाहतात का?
की मनात गूढ शांतता, प्रसन्नता आणि समाधान जाणवतं?
उदाहरणार्थ, एखाद्या रम्य टेकडीवर किंवा मंदिरात बसल्यावर काही लोक लगेच अंतर्मुख होतात, तर काहींचं मन तिथेही अस्वस्थ राहतं. याचा अर्थ ती जागा त्यांच्यासाठी योग्य नाही. म्हणूनच माउली सांगतात, “मन राहतें पाहावें” – म्हणजे जागेची परीक्षा फक्त डोळ्यांनी नव्हे, तर मनाच्या स्थैर्याच्या आधारे करावी.
३. ‘राहेल तेथ रचावें’ – साधनेचं योग्य केंद्र
या वाक्यात अत्यंत सुंदर आणि मूर्तसूचक निर्देश आहे. “जिथे मन राहतं तिथेच साधना करावी” – म्हणजे योगासने फक्त नियोजनशीर नव्हे, तर नैसर्गिक आणि अंतःप्रेरणेतून यावी. मन जिथे स्थिर राहतं, तेच स्थान आपल्या आध्यात्मिक उन्नतीचं केंद्र होऊ शकतं. आपली साधना तिथे खोल रुजते, मन हळूहळू त्या जागेशी संवादी होतं.
‘रचावें’ – या शब्दात एक प्रकारची स्थायित्वाची भावना आहे.
जसं एखादं घर रचलं जातं, तसंच साधनेचं स्थानही मनाने स्वीकारलेलं असावं.
ती जागा आपल्या साधनेचं घर होतं.
हे ‘रचन’ केवळ बसणं नसून, तिथे आपण आत्म्याचं वास्तव्य करतो.
४. ‘आसन ऐसें’ – आसन म्हणजे काय?
“आसन” या शब्दाचा शाब्दिक अर्थ फक्त बसण्याचं स्थान नसून, तो आत्मिक स्थैर्य, शरीराची स्थिरता आणि मनाची एकाग्रता यांचा समुच्चय आहे.
योगसूत्रांनुसार पतंजली म्हणतात:
“स्थिरसुखमासनम्” – म्हणजे स्थिर आणि सुखकारक आसन हेच खरे आसन.
ज्ञानेश्वरीमध्ये माउली या विचाराचीच व्यावहारिक व्याख्या देतात. ते सांगतात, योगासने लावताना फक्त शरीराबरोबर मनाचीही तयारी आणि स्थिरता आवश्यक आहे. म्हणजे आसन म्हणजे केवळ जमिनीवर चटई पसरवून बसणं नाही.
ते एक प्रणिधान आहे – स्वतःला एका जागी, एका ऊर्जेच्या केंद्रात अर्पण करण्याचं.
५. या ओवीतील सत्त्वगुण
या ओवीतून झिरपणारा सत्त्वगुण म्हणजे – शांतता, विवेक, सूक्ष्म निरीक्षण, सजगता आणि अंतर्मुखता. माउली येथे साधनेसाठी आवश्यक असलेले मानसिक परिपक्वतेचे धडे देतात:
मनाचं निरीक्षण करायला शिकवतात.
स्थळाचं सूक्ष्म मूल्यांकन करायला लावतात.
अंतःकरणातील स्थिरतेवर आधारीत निर्णय घेण्याची प्रेरणा देतात.
ही ओवी म्हणजे एक प्रकारचं ध्यानपूर्व आरंभसूत्र आहे.
६. मनोवृत्ती आणि स्थळ: परस्पर संबंध
मन जिथे स्थिर राहतं, तिथेच साधना शक्य होते – ही कल्पना अत्यंत आधुनिक मानसशास्त्राशी सुसंगत आहे. आजही ध्यान आणि साधनेसाठी ‘meditative space’ किंवा ‘sacred spot’ ठरवताना मानसोपचार तज्ञ सांगतात:
ती जागा आपल्या भावनांशी सकारात्मक संबंध ठेवते का?
आपण तिथे नियमित जाऊन त्याच जागेच्या स्मृतींशी संबंधित राहतो का?
ती जागा आपल्याला खोल श्वास घेऊ देते का?
ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी शतकांपूर्वीच याच संकल्पनांचा आधार घेत आपल्याला सांगते: “जिथे मन पोसतं, तिथेच आत्मा उगम पावतो.”
७. आंतरिक स्थान आणि बाह्य स्थान
या ओवीचा गूढ अर्थ आहे की साधना करण्यासाठी केवळ बाह्य जागा नव्हे, तर अंतर्गत स्थिती (inner state) ही देखील योग्य असली पाहिजे. आपण कधी कधी अत्यंत रमणीय जागेत गेल्यावरही ध्यान करू शकत नाही, कारण मनातील अस्वस्थता, चिंता आणि अनियंत्रण साधनेचा अडसर ठरतो.
म्हणून माउली सांगतात: “मन राहतंय का?” – हाच खरा निकष आहे.
म्हणजे काय?
‘स्थान’ म्हणजे केवळ भूगोल नव्हे – तर मानसशास्त्र.
‘रचणं’ म्हणजे केवळ आसन नव्हे – तर आत्मा तिथे रुजणं.
८. अध्यात्मिक दृष्टीकोनातून विश्लेषण
या ओवीतून एक सार्वकालिक तत्व निघतं: आपली साधना मनाच्या स्थैर्यावर आधारित असावी. ‘मोकळं मन, स्थिर हृदय, आणि पोषक जागा’ – ही तिन्ही मिळाली तरच खऱ्या अर्थाने योगसाधना शक्य होते.
यालाच भगवद्गीतेत कृष्ण म्हणतात:
“युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥”
(अध्याय ६, श्लोक १७)
ज्ञानेश्वरीची ही ओवी म्हणजे हाच विचार अधिक व्यवहार्य आणि प्रेमळ भाषेत सांगणारा दीपस्तंभ आहे.
९. निष्कर्ष – ही ओवी का महत्त्वाची आहे?
ही ओवी साधनेच्या पूर्वतयारीचा मूलमंत्र देते.
ती मनाच्या स्थैर्याची गरज अधोरेखित करते.
ही ओवी केवळ योगासाठी नव्हे, तर जगण्याच्या प्रत्येक निर्णयासाठी उपयुक्त आहे.
कोणत्याही निर्णयापूर्वी:
‘ते योग्य आहे का?’ (तैसें तें जाणावें)
‘आपलं मन त्यात टिकतं का?’ (मन राहतें पाहावें)
‘तिथेच रुजावं का?’ (राहेल तेथ रचावें)
हे तत्त्वज्ञान जर अंगीकारलं, तर आयुष्य अधिक सजग, स्थिर आणि अर्थपूर्ण होईल.
श्री ज्ञानेश्वर माउलींची ही ओवी म्हणजे फक्त योगासने लावण्याची सूचना नाही, तर जगण्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर मनाच्या स्थिरतेचा आणि सजगतेचा मूलमंत्र आहे. या एका ओवीतून त्यांनी आपल्याला अंतर्मुखतेचा, सूक्ष्म निरीक्षणाचा आणि मनःस्थैर्याचा संपूर्ण मार्गदर्शनच दिलं आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.