जे ज्ञानाचा कुरुठा । तेथ सेवा हा दारवंटा ।
तो स्वाधीन करी सुभटा । वोळगोनी ।। १६६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय चौथा
ओवीचा अर्थ – ज्याच्या ठिकाणी वैराग्याचें दारिद्र्य दूर होतें, विवेकाचा हांवरेपणा खुटतो आणि ज्याच्या ठिकाणी न पाहतां ( आपोआपच ) आत्मस्वरुप दिसतें.
“जेथे ज्ञानाचा दरिद्रीपणा (कमीपणा) असेल, तेथे सेवा (परमेश्वराची उपासना व भक्ती) हा द्वारपालासारखा उभा असतो. जो योद्धा (परमेश्वरप्रेमी भक्त) हा आपल्या बुद्धीच्या सहाय्याने त्या सेवेला स्वाधीन करून घेतो, तो योग्य प्रकारे त्या ज्ञानसंपन्न अवस्थेपर्यंत पोहोचतो.”
ज्ञान आणि भक्ती यांचा परस्परसंबंध अत्यंत सूक्ष्म आहे. श्रीज्ञानेश्वर महाराज येथे सांगतात की, जिथे ज्ञान अपूर्ण असते किंवा जिथे अजून पूर्णत्वाला गेलेले नाही, तिथे सेवा—म्हणजेच भक्ती—ही प्रवेशद्वाराजवळ उभी असते. हे अत्यंत सुंदर प्रतीक आहे!
ज्ञान म्हणजे आत्मसाक्षात्कार, अंतिम सत्याचे भान. परंतु सर्वसामान्य माणूस प्रथमच अध्यात्ममार्गावर असतो तेव्हा त्याला ज्ञान सहजासहजी प्राप्त होत नाही. ज्ञानसंपन्न होण्याचा पहिला टप्पा म्हणजे सेवा—परमेश्वराची निःस्वार्थ भक्ती आणि समर्पण. जसे राजवाड्यात प्रवेश करण्यासाठी पहिल्या दरवाज्याशी द्वारपाल असतो, तसेच ज्ञानाच्या मार्गावर सेवा ही पहिली सीढी आहे.
हा ‘सुभटा’ कोण? तो एक खरा साधक आहे, जो प्रेमाने, श्रद्धेने आणि चिकाटीने भक्ती स्वीकारतो आणि तिच्या सहाय्याने पुढे जातो. सेवा करणे म्हणजेच परमेश्वराच्या इच्छेप्रमाणे जीवन जगणे, अहंकार सोडून कर्म करणे, आणि मनःशुद्धी साधणे. हळूहळू हीच सेवा ज्ञानाच्या दिशेने वाट दाखवते.
परमेश्वरप्राप्तीसाठी केवळ शुष्क ज्ञान पुरेसे नसते. जर ज्ञान अहंकाराने भारलेले असेल, तर ते ज्ञान अपूर्णच ठरते. म्हणूनच, जोपर्यंत ज्ञानाची परिपूर्णता मिळत नाही, तोपर्यंत सेवा आवश्यक आहे. सेवा हे आत्मज्ञानाचे प्रवेशद्वार आहे.
तात्पर्य:
ज्ञान व भक्ती यांचा योग्य संगम साधल्याशिवाय अंतिम सत्याचा अनुभव येत नाही. म्हणूनच ज्ञानमार्गाच्या सुरुवातीला सेवा हीच खरी वाटाड्या ठरते आणि जो खरा साधक असतो, तो तिच्या सहाय्याने आत्मज्ञानाचा सर्वोच्च बिंदू गाठतो.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.