नदीचे पाणी स्वच्छ ठेवण्यासाठी केलेले प्रयोग अन् उपाय

नदी म्हणजे केवळ पाणीपुरवठ्याचा स्रोत नाही, तर ती एका समाजाच्या संस्कृतीचे, अर्थकारणाचे आणि पर्यावरणीय आरोग्याचे प्रतीक असते. म्हणूनच अनेक देशांनी नदीचे रक्षण करण्यासाठी प्रचंड प्रयत्न केले आहेत. भारतात नद्यांची शुद्धता टिकवण्याबाबत अजूनही संघर्ष सुरू आहे; पण परदेशातील अनुभव आपल्याला अनेक धडे देतात.

युरोपमध्ये टेम्स नदीचे उदाहरण नेहमी दिले जाते. १९५०च्या दशकात ही नदी इतकी प्रदूषित झाली होती की ब्रिटनच्या संसदेने तिला ‘जगातील सर्वांत प्रदूषित नदी’ अशी उपाधीच दिली होती. मासे तर दूरच, पण पाण्याजवळ उभे राहणेही अशक्य होते. मात्र सततच्या सरकारी हस्तक्षेपामुळे आणि औद्योगिक सांडपाण्याच्या काटेकोर नियंत्रणामुळे आज टेम्स नदीत १२५ हून अधिक प्रजातींचे मासे पुन्हा पोहत आहेत. ही पुनरुज्जीवनकथा आपल्याला सांगते की, मजबूत कायदा, नागरिकांचा सहभाग आणि तंत्रज्ञान यांचा संगम असेल तर मृतप्राय झालेल्या नद्या देखील पुन्हा जिवंत होऊ शकतात.

अमेरिकेत ‘क्लीन वॉटर ॲक्ट’ हा नदीसुरक्षेचा पाया ठरला. १९७२ मध्ये लागू झालेला हा कायदा फक्त कागदावर न राहता प्रत्यक्षात कठोर अंमलबजावणीसाठी ओळखला जातो. १९६९ मध्ये क्लीव्हलँडजवळील क्युयाहोगा नदी पेटली होती—औद्योगिक सांडपाणी आणि तेलामुळे नदीत आग लागणे ही त्या काळची भयंकर वस्तुस्थिती होती. या घटनेनंतर कायद्याला गती मिळाली आणि २० वर्षांत अमेरिकेतील ६० टक्क्यांहून अधिक नद्या स्वच्छ पाण्याच्या निकषांमध्ये बसू लागल्या.

जपानने देखील औद्योगिकीकरणाच्या भरात प्रदूषणाला चांगलेच तोंड दिले. टोकियोतून वाहणारी सुमिदा नदी १९७० च्या दशकात दुर्गंधीयुक्त गटार बनली होती. मात्र शुद्धीकरण केंद्रांची प्रचंड उभारणी, सांडपाण्याचे पुनर्वापर तंत्रज्ञान आणि नागरिकांना दिलेली जबाबदारी यामुळे ही नदी आता पुन्हा जलक्रीडा आणि उत्सवांसाठी वापरली जाते. दरवर्षी लाखो पर्यटक सुमिदा नदीवरील फटाक्यांच्या महोत्सवाला जमतात, कारण नदी आता समाजजीवनाचा भाग म्हणून पुन्हा जन्मली आहे.

जर्मनीतील राईन नदीचे उदाहरण देखील उल्लेखनीय आहे. १९८६ मध्ये स्वित्झर्लंडमधील रासायनिक कारखान्यात आग लागून लाखो लिटर विषारी द्रव्य राईनमध्ये मिसळले. मासळीचे थवे क्षणात नष्ट झाले. मात्र जर्मनी, फ्रान्स, स्वित्झर्लंड, नेदरलँड्स आणि लक्झेंबर्ग या पाच देशांनी मिळून ‘इंटरनॅशनल कमिशन फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ द राईन’ स्थापन केले. सामूहिक जबाबदारीमुळे आज राईन पुन्हा मासेमारीस योग्य ठरली आहे आणि शेकडो किलोमीटर प्रवासात पाणीप्रदूषणावर नियंत्रण ठेवले गेले आहे.

भिमा नदीतील गोड्या पाण्यातील स्थूलअपृष्ठवंशीय– जैवसूचक म्हणून अभ्यास

या सगळ्या उदाहरणांतून एक धडा स्पष्ट होतो—नद्यांना वाचवायचे असेल तर फक्त घोषणांनी काम चालत नाही. कडक कायदे, तांत्रिक उपाययोजना, औद्योगिक जबाबदारी आणि नागरिकांचा सक्रिय सहभाग या चौघांचा संगम आवश्यक आहे. आकडेवारी सांगते की ज्या देशांनी नद्यांना वाचवण्यासाठी दीर्घकालीन धोरणे आखली, त्यांनी दोन ते तीन दशकांत परिस्थिती बदलून दाखवली.

भारतासह अनेक विकसनशील देशांसाठी हे अनुभव अमूल्य आहेत. कारण गंगा, यमुना किंवा गोदावरीसारख्या नद्या केवळ पाण्याचे स्रोत नाहीत, तर त्या संस्कृतीचे आत्मा आहेत. परदेशात जसे झाले तसेच आपल्याही नद्यांसाठी एकत्रित प्रयत्न आवश्यक आहेत. अन्यथा, उद्याच्या पिढ्यांना नदीचा अर्थ केवळ पाठ्यपुस्तकात वाचायला मिळेल.

नदीची ओळख, आपली बेफिकिरी

नदी म्हणजे जीवनरेषा. हजारो वर्षांपासून मानवी वस्ती नदीकाठावर फुलली, संस्कृती रुजली आणि अर्थव्यवस्था विकसित झाली. पण जेवढे आपले अस्तित्व नदीवर अवलंबून आहे, तेवढेच आपण तिचे रक्षण करण्यात मागे पडलो. भारतात नद्या केवळ धार्मिक प्रतीक नाहीत, तर पिण्याचे पाणी, शेतीसाठी सिंचन आणि उद्योगांसाठी जीवरेषा आहेत. तरीही या नद्यांच्या पात्रात दररोज कोट्यवधी लिटर सांडपाणी मिसळते. जगाच्या तुलनेत आपली नद्याविषयीची दृष्टी अजूनही तुटक आहे.

या संदर्भात परदेशातील अनुभवांकडे नजर टाकली तर धक्कादायक आणि प्रेरणादायी अशा दोन्ही कथा दिसतात. भारतासाठी या कथा केवळ अभ्यासाचे विषय नाहीत, तर दिशा दाखवणाऱ्या दीपस्तंभासारख्या आहेत.

परदेशातील धडे

१. ब्रिटन : टेम्स नदीचे पुनरुज्जीवन

लंडनच्या हृदयातून वाहणारी टेम्स नदी १९५० च्या दशकात मृतप्राय झाली होती. औद्योगिक क्रांतीच्या लाटेत या नदीत रसायने, औद्योगिक सांडपाणी, घरगुती मैल यांचा अक्षरशः ओघ सुरू झाला. १९५७ मध्ये ब्रिटिश संसदेने तिला “बायोलॉजिकल डेथ” घोषित केले. त्या काळी टेम्समध्ये मासे नव्हते, पक्षी नव्हते, फक्त कुजका वास आणि गढूळ काळे पाणी होते. पण १९६० नंतर ब्रिटनने टेम्स पुनरुज्जीवनासाठी कठोर पावले उचलली. घरगुती व औद्योगिक सांडपाण्याचे प्रचंड शुद्धीकरण केंद्र उभारले गेले. प्रदूषण नियंत्रणासाठी नवे कायदे लागू झाले. पर्यावरणीय नियामक यंत्रणा अधिक सक्षम बनवली.

आज स्थिती पूर्णपणे बदलली आहे. २०१० नंतरच्या आकडेवारीनुसार टेम्समध्ये १२५ हून अधिक प्रजातींचे मासे आढळतात. सॅल्मन मासा, जो दशकानुदशके गायब झाला होता, तोही पुन्हा परतला. ही यशोगाथा सांगते की मजबूत धोरणे आणि दीर्घकालीन दृष्टीकोन नसेल तर कोणतीही नदी वाचवता येत नाही.

२. अमेरिका : क्युयाहोगा नदीची आग आणि ‘क्लीन वॉटर ॲक्ट’

१९६९ मध्ये अमेरिकेतील ओहायो राज्यातील क्लीव्हलँड शहराजवळील क्युयाहोगा नदी पेटली. होय, नदीने पेट घेणे हे ऐकायलाच विचित्र वाटते, पण त्या नदीत इतक्या प्रमाणात तेलकट रसायने मिसळली होती की त्यावर ठिणगी पडताच संपूर्ण पाणी आगीत लपेटले गेले.

ही घटना जगभर चर्चेत आली. अमेरिकन जनतेने संताप व्यक्त केला. त्यानंतर सरकारने १९७२ मध्ये ‘क्लीन वॉटर ॲक्ट’ लागू केला.
सर्व सांडपाण्याचे नियमन केले गेले. औद्योगिक उत्सर्जनासाठी कठोर परवाना प्रणाली आणली. नद्यांच्या गुणवत्तेचे नियमित निरीक्षण सुरू झाले.

२० वर्षांत मोठा बदल दिसून आला. १९७२ मध्ये अमेरिकेतील फक्त ३० टक्के नद्या स्वच्छ पाण्याच्या निकषांमध्ये बसत होत्या; १९९२ पर्यंत हा आकडा ६० टक्क्यांवर पोहोचला. आजही अमेरिकेतील बहुतेक नद्यांवर सतत देखरेख ठेवली जाते. क्युयाहोगा नदी, जी कधीकाळी जगभरात हेटाळणीचा विषय ठरली होती, आज पुन्हा बोटिंग, मासेमारी आणि मनोरंजनासाठी खुली आहे.

३. जपान : सुमिदा नदीचे परिवर्तन

जपानच्या टोकियोतून वाहणारी सुमिदा नदी १९७० च्या दशकात एका गटारासारखी झाली होती. औद्योगिकीकरण, लोकसंख्या वाढ आणि शहरीकरणामुळे नदीचा श्वास गुदमरला. दुर्गंधी, काळे पाणी आणि रोगराई ही त्यावेळची वस्तुस्थिती होती. मात्र जपानी शासनाने याकडे गंभीरतेने पाहिले. सांडपाणी शुद्धीकरणाची व्यवस्था मजबूत करण्यात आली. पाण्याचा पुनर्वापर व ‘झिरो डिस्चार्ज’ तंत्रज्ञानावर भर देण्यात आला. नागरिकांना नदी स्वच्छतेसाठी सहभागी करून घेण्यात आले.

आज सुमिदा पुन्हा टोकियोकरांच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू बनली आहे. दरवर्षी लाखो पर्यटक सुमिदा नदीवरील भव्य फटाक्यांच्या महोत्सवाला जमतात. एकेकाळी जी नदी लोकांना जवळ जायला घाबरवत होती, ती आज सांस्कृतिक सोहळ्याचे मुख्य व्यासपीठ ठरली आहे.

कृषी पद्धतींचा पिण्याच्या पाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम : कुंभी नदी खोऱ्याचा भौगोलिक अभ्यास

४. युरोप : राईन नदीचे सामूहिक रक्षण

राईन नदी पाच देशांतून वाहते—स्वित्झर्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, नेदरलँड्स आणि लक्झेंबर्ग. १९८६ मध्ये स्वित्झर्लंडमधील एका रासायनिक कारखान्यात आग लागून लाखो लिटर विषारी रसायने नदीत मिसळली. मासळीचे थवे क्षणात मृत झाले, पाणी पिण्यास अयोग्य झाले. पण या संकटाने पाच देशांना एकत्र आणले. ‘इंटरनॅशनल कमिशन फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ द राईन’ स्थापन झाले. सर्व देशांनी प्रदूषण नियंत्रणासाठी एकसमान नियम घातले. अपघातानंतर रसायनांचा गळती रोखण्यासाठी सुरक्षा यंत्रणा वाढवली. नदीकिनाऱ्यावरील उद्योगांवर कठोर नियंत्रण ठेवले. परिणाम असा झाला की आज राईन पुन्हा जिवंत झाली आहे. मासेमारीसाठी ती सुरक्षित ठरली आहे, तर निसर्गप्रेमींना तिच्या काठावर जैवविविधतेचा आनंद घेता येतो.

५. इतर देशांचे अनुभव

ऑस्ट्रेलिया : मेलबर्नच्या यारा नदीवर प्रचंड सांडपाणी नियंत्रण केले गेले. आज ती शहरी जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.
कॅनडा : ओंटारियोतील लेक सुपीरियरवर कठोर प्रदूषण नियंत्रण करून तिथे ‘ग्रेट लेक्स रिस्टोरेशन इनिशिएटिव्ह’ यशस्वी झाले.
दक्षिण कोरिया : सोलमधील चोंग्ग्येचॉन प्रवाहाला पुन्हा उघडून शहरी पर्यावरण सुधारले.

धडे : भारतासाठी मार्गदर्शन

या सर्व कथा एकच सांगतात—नद्यांचे पुनरुज्जीवन शक्य आहे, पण त्यासाठी दीर्घकालीन दृष्टी, राजकीय इच्छाशक्ती आणि सामाजिक सहभाग अनिवार्य आहे.
कडक कायदे : फक्त कायदे करणे नव्हे तर त्यांची काटेकोर अंमलबजावणी.
सांडपाणी शुद्धीकरण : प्रत्येक शहर, प्रत्येक उद्योगासाठी जबाबदारी.
नागरिकांचा सहभाग : नदीला आपली सामूहिक संपत्ती मानणे.
प्रादेशिक सहकार्य : एका राज्यापुरती नाही तर संपूर्ण खोऱ्यासाठी धोरणे.
भारताने जर गंगा, यमुना, गोदावरी किंवा कृष्णा खऱ्या अर्थाने स्वच्छ करायच्या असतील, तर घोषणांवर अवलंबून न राहता कृती करावी लागेल.