हे आहे त्रिवार सत्य…

म्हणूनि आखरामाजि सांपडे । कीं कानावरी जोडे ।
हें तैसें नव्हे फुडें । त्रिशुद्धी गा ।। ३१६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – या कारणास्तव ती ब्रह्मस्थिति अक्षरांत सापडेल. शब्दांनी सांगता येईल, अथवा कानांनी ऐकतां येईल, अशी खरोखर नाहीं, हें त्रिवार सत्य आहे.

आखर – अक्षर, म्हणजे शब्द
सांपडे – सापडेल, मिळेल
कानावरी जोडे – कानावर पडेल, ऐकू येईल
हें तैसें नव्हे फुडें – हे असं नाही रे पुढे
त्रिशुद्धी गा – तीन वेळा शपथ घेऊन सांगतो – हे सत्य आहे

👉 “ही ब्रह्मस्थिती, परमावस्था – अक्षरांनी लिहून मिळेल, शब्दांनी बोलून समजेल, कानांनी ऐकून कळेल – असं जर वाटत असेल तर ते चूक आहे. हे मी त्रिवार सांगतो की ते असं नाही.”

✦ आध्यात्मिक पार्श्वभूमी ✦
या ओवीतून संत ज्ञानेश्वर आपल्याला “शब्दबुद्धी आणि अनुभवबुद्धी यामधील फरक” समजावून देतात. पूर्वीच्या ओव्यांमध्ये त्यांनी ध्यानाच्या शेवटच्या टप्प्याचं वर्णन केलं – महाशून्याचा डोह (ओवी ३१५), जिथे ना शब्द उरतो, ना विचार, ना वेग. या ओवीत ते पुढचं एक निर्णायक विधान करतात – की ती परमस्थिती ना बोलता येते, ना ऐकता येते, ना शब्दांत बसवता येते.

✦ १. ज्ञानाचे स्वरूप: शब्दातीत आणि अनुभवाधारित
आपण जे बोलतो, लिहितो, वाचतो ते सर्व “वाच्य” असतं – म्हणजे शब्दांत येण्यासारखं. पण परब्रह्म, ब्रह्मस्थिती, आत्मसाक्षात्कार – हे शब्दातीत आहे. हे म्हणजे:
शब्द अपुरे पडतात
विचार थांबतात
वाणी थकते
ज्ञानेश्वर म्हणतात की, ही अवस्था ‘आखरांमध्ये’ सापडेल, असं वाटणं म्हणजे दिव्यातून वारा पकडण्याचा प्रयत्न आहे.

✦ २. शब्द आणि अनुभव: दोघांत फरक
● शब्दज्ञान (बाह्य)
आपण ग्रंथ वाचतो, प्रवचन ऐकतो, भाष्य करतो – हे सगळं बाह्य ज्ञान. हे ‘ज्ञानाचे शब्द’ आहेत – पण ते ‘ज्ञान’ नाहीत.

● अनुभवज्ञान (आंतर)
जेव्हा मन, बुद्धी, इंद्रिय गप्प बसतात – तेव्हा ‘जाणणं’ उरतं.
ते आहे:
‘मी’चं विसर्जन
परमात्म्याशी एकरूपता
स्वानुभवातून उमजलेली शांती
ज्ञानेश्वर म्हणतात की ही अनुभूती, ही स्थिती, केवळ कानावरच्या शब्दांनी समजेल असं नाही – ती स्वानुभवातूनच समजते.

✦ ३. ब्रह्मज्ञान ‘कानावर येणं’ म्हणजे काय?
‘कानावर येणं’ म्हणजे आपण जसं काही ऐकतो –
“परमात्मा सर्वत्र आहे”, “अहं ब्रह्मास्मि”, “तत्त्वमसि” –
ही वाक्यं ऐकून आपण समजतो की आपल्याला ब्रह्मज्ञान झालं.

पण हे फक्त शब्दांचं ज्ञान असतं –

👉 त्या शब्दांमागचं ‘अनुभव’ – तो मिळाला का?
ज्ञानेश्वर थेट सांगतात – “ऐकून मिळणार नाही – त्रिवार सत्य आहे.”

✦ ४. ‘त्रिशुद्धी गा’ – संतांची गांभीर्यपूर्ण घोषणा
‘त्रिशुद्धी’ म्हणजे: मी शब्दशः, हृदयशः, आणि अनुभवशः सांगतो. हे विधान त्रिवार सत्य आहे. ही संतपरंपरेतील अत्यंत गंभीर वाणी आहे.
ज्ञानेश्वर सांगतायत: “मी अनुभवलेलं सांगतो – शब्द, ऐकणं, बोलणं याने हे साध्य होत नाही.” यात संतांचा स्वानुभवाचा आग्रह दिसतो. हे त्यांच्या ब्रह्मसाक्षात्कारातून आलेलं स्पष्ट बोधवाक्य आहे.

✦ ५. का नाही सापडत अक्षरांत?
अक्षर, शब्द, वाक्य हे सगळं मन आणि बुद्धी यांच्या पातळीवर चालतं.
पण: ब्रह्म हे मनाच्या पलीकडचं आहे – “मनसो वाचसो अतीतं” जिथे जाण्यास वाणी अडखळते, विचार हरवतो, ते ब्रह्मस्थान
ज्ञानदेव इथे ‘अक्षरांची सीमा’ दाखवतात. जसं: नदी सागरात विलीन झाल्यावर तिचं नावही उरत नाही. तसंच – साधक ब्रह्मात विलीन झाला की त्याची ओळख, शब्द, बोलणं संपतं.

✦ ६. उपनिषदांतील प्रतिध्वनी
ज्ञानेश्वरी ही गीतेवर आधारित असली तरी, तिचं सार उपनिषदांशी एकरूप आहे.

केनोपनिषद म्हणते:
“यस्य मतं तस्य न वेद, यं वेद स न जानाति”
(जो म्हणतो मला कळलं, त्याला नाही कळलेलं. ज्याला खरंच कळलं आहे, तो कधी म्हणत नाही ‘माझं आहे’.)
त्याच ओघात ज्ञानेश्वरही म्हणतात – ती अवस्था ऐकून कळणं शक्य नाही.

✦ ७. साधना कशी करावी?
तर, जर ब्रह्म शब्दांत नाही, तर मग साधना कशी करावी?

● नामस्मरण
शब्द वापरायचे – पण ‘साधन’ म्हणून, ‘साध्य’ नव्हे. जसे जसे मन एकाग्र होतं, नामाच्या पलिकडे जातं.

● मौन आणि अंतर्मुखता
शब्दांचा अतिरेक न करता – मौनाच्या माध्यमातून आत्माकडे पाहणं

● ध्यान
मन शांत झालं की ‘बोलणं’ आपोआप मागे राहतं. तेव्हा अनुभव ‘घडतो’ – तो ‘बोलून सांगता’ येत नाही.

✦ ८. गुरुचरणांचा महिमा
ज्ञानदेवांनी स्वतःची अनुभूती ‘गुरुकृपे’नेच मिळालेली आहे. शब्द, अक्षर, वाक्य या मर्यादेत अडकलेलं मन गुरुचरणांमुळे मुक्त होतं. गुरू हे ‘शब्दांतील सत्य’ आणि ‘अनुभवातील परम’ यांना जोडणारा सेतू आहे. ज्ञानेश्वर यांना निवृत्तीनाथांचा कृपाशीर्वाद होता – त्यामुळेच ते म्हणतात: मी जे सांगतो, ते अनुभवातून सांगतो. फक्त ऐकल्याने किंवा वाचल्याने ते लाभत नाही

✦ ९. आपण शब्दांवर का अडकतो?
कारण शब्द सोपे वाटतात. विचार करणं, भाष्य करणं – हे सुखद आहे. पण अनुभव – तो कठीण, नाजूक आणि गंभीर तपस्येने मिळतो.

ज्ञानेश्वर आपल्याला सांगतात:
बोलण्यात अडकू नका. अनुभवाच्या दिशेने चला.

✦ १०. अंतिम तात्पर्य – वाणीचे विसर्जन
या ओवीतून ज्ञानेश्वर आपल्याला अंतिम सूचक वाक्य देतात: “विचार संपतात, शब्द थांबतात – आणि तेव्हाच ‘तो’ प्रकटतो.” ते ‘त्रिशुद्धी’ने सांगतात – म्हणजे यात शंका नाही.

✦ निष्कर्ष – ‘शब्द’ हे साधन आहे, ‘अनुभव’ हे साध्य
ही ओवी म्हणजे अध्यात्मातल्या एका निर्णायक वळणाचं विधान आहे:
जे ऐकलं, वाचलं – ते अपुरं आहे
जे अनुभवलं – तेच खऱ्या अर्थाने ‘जाणलं’
ब्रह्म हे ‘मिळवायचं’ नसतं – ते ‘होतं’
बोलून सांगायचं नसतं – ते शांततेत उमगतं
ज्ञानेश्वर आपल्या शिष्याला सांगतात –
“रे साधका, फक्त शब्दांच्या पलीकडे जा. अनुभवात रम. कारण सत्य तिथेच आहे – जे ऐकू येत नाही.”