तेविंचि कृष्णा हें तुझें । चरित्र कांही नेणिजे ।
जरी चित्त पाहसी माझें । येणें मिषें ।। १५ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा
ओवीचा अर्थ – त्याचप्रमाणे श्रीकृष्णा, तुझें हे चरित्र कांही समजत नाही, कदाचित या निमित्ताने तूं माझें मन पाहतोस कीं काय ? ( तें न कळें ! )
ही ओवी अतिशय गूढार्थपूर्ण व गहिरा अध्यात्मिक अर्थ उलगडणारी आहे. श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहे की, जरी अर्जुन त्याचा भक्त व सखा आहे, तरीही त्याला श्रीकृष्णाच्या चरित्राचे, म्हणजेच ईश्वरस्वरूपाचे पूर्ण ज्ञान नाही. या ओवीतून आपण ईश्वरस्वरूप, भक्ती, व साधकाच्या मनोवृत्ती यांचा रसाळ निरुपण करून घेऊ.
- “तेविंचि कृष्णा हें तुझें”
या वाक्याचा अर्थ असा आहे की, अर्जुना, माझे (श्रीकृष्णाचे) ईश्वरत्व किंवा दिव्य स्वरूप जाणून घेणे तुला अशक्य आहे. ईश्वर हा निराकार, अनंत व गूढस्वरूपी आहे. तो केवळ भक्तांच्या अंत:करणात प्रकट होतो, परंतु तरीही त्याचे संपूर्ण स्वरूप जाणून घेणे माणसाच्या बुध्दीपलीकडचे आहे. - “चरित्र कांही नेणिजे”
श्रीकृष्ण सांगतात की, माझे चरित्र म्हणजेच माझे लीलामृत, माझी सृष्टी निर्माण करण्याची, पालन करण्याची व संहार करण्याची कृती ही मानवी बुद्धीने समजणे कठीण आहे. ईश्वराचे कार्य नेहमीच अश्वाप्रमेय व अव्याख्येय असते. केवळ भक्तिप्रेमाने आणि समर्पणानेच याची थोडीफार अनुभूती येऊ शकते. - “जरी चित्त पाहसी माझें”
अर्जुनाने जरी आपल्या अंत:करणाने कृष्णाला जाणण्याचा, समजण्याचा प्रयत्न केला, तरी तो या प्रयत्नात अपूर्णच ठरेल. कारण मनुष्याचे चित्त हे सांसारिक विकारांनी भारलेले असते. जेव्हा मन स्वच्छ, निर्मळ व शांत होईल, तेव्हाच ईश्वरस्वरूपाची झलक मिळू शकते. - “येणें मिषें”
‘मिष’ या शब्दाचा अर्थ फसवणूक, भ्रम किंवा अपूर्ण जाणीव असा आहे. अर्जुनाला श्रीकृष्ण म्हणतात की, तुझ्या चित्ताची अपूर्ण स्थितीमुळे तुला माझे खरे स्वरूप पाहता येत नाही. हा फक्त एक भास किंवा भ्रम आहे. ईश्वरस्वरूप पूर्णत्वाने जाणण्यासाठी साधकाला ज्ञान, कर्म आणि भक्ती यांचा समन्वय साधावा लागतो.
रसाळ निरुपण
ही ओवी आपल्याला आत्मज्ञान, भक्ती व साधनेची महती सांगते. ईश्वरस्वरूप हे केवळ तत्त्वज्ञानाने, उपदेशाने किंवा अध्ययनाने समजत नाही; तर साधकाच्या अंत:करणाची शुद्धता, भक्तीची उंची आणि पूर्ण समर्पणाने ते जाणवते. ज्ञानेश्वर महाराजांनी या ओवीतून “माणसाची बुद्धी मर्यादित आहे, परंतु भक्तीने मर्यादा ओलांडता येतात” असा संदेश दिला आहे.
ईश्वराचे स्वरूप गूढ आहे: त्याला पूर्णतः समजणे अशक्य आहे, पण त्याला अनुभवणे शक्य आहे.
मनाची निर्मळता गरजेची आहे: मन जेव्हा विकारमुक्त होईल, तेव्हा ईश्वराचे दर्शन होईल.
भक्तीचा महिमा: भक्तीमुळे ईश्वराशी जवळीक निर्माण होते आणि त्याची लीला समजण्याची क्षमता मिळते.
शेवटी, या ओवीतून ज्ञानेश्वर महाराज आपल्याला सांगतात की, साधकाने प्रयत्न करत राहावे. ईश्वरस्वरूपाला जाणण्याचा मार्ग हा कष्टाचा आहे, पण तो अत्यंत मंगलमय आणि मुक्तिदायक आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.