किटकांच्या दुनियेत – कापसावरील बोंड अळी

किटकांच्या दुनियेत – विविध किटकांची माहिती करून देणारी मालिका
यामध्ये कापसावरील बोंड अळी या किडीविषयी माहिती…
लेखक – धनंजय शहा ( 94230 68807)
अभिवाचन – रसिका तुळजापूरकर

कापसावरील बोंड अळी : एक गंभीर कृषी समस्या Cotton Bollworm

कापूस हे भारतातील प्रमुख नगदी पीक आहे. महाराष्ट्र, गुजरात, मध्यप्रदेश, आंध्रप्रदेश, तेलंगणा या राज्यांमध्ये कापसाचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन घेतले जाते. परंतु कापूस शेतीसमोरील एक मोठे संकट म्हणजे बोंड अळीचा प्रादुर्भाव. या अळीमुळे शेतकऱ्यांचे कोट्यवधींचे नुकसान होते आणि मेहनतीचे पीक डोळ्यासमोर नष्ट होताना पाहण्याची वेळ येते. या लेखात आपण बोंड अळी म्हणजे काय, ती कशी हल्ला करते, तिच्या विविध प्रकारांबद्दल, नियंत्रण उपाययोजना आणि शाश्वत शेतीसाठी उपाय यावर सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

बोंड अळी म्हणजे काय?

बोंड अळी ही एक कीड आहे, जी मुख्यतः कापसाच्या बोंडांवर, फुलांवर आणि कळ्यांवर हल्ला करते. तिचे शास्त्रीय नाव Helicoverpa armigera आहे. ती सुरुवातीस हिरवट पिवळसर रंगाची दिसते व जसजशी वाढते, तसतसे तिचा रंग गडद हिरवा, तपकिरी किंवा जांभळट होतो.

ती रात्री सक्रिय असते आणि दिवसाच्या वेळेस झाडांच्या आतील भागात किंवा जमिनीत लपून बसते. बोंड अळीचा प्रादुर्भाव झाल्यास कापसाची बोंडे आतून पोखरली जातात, बीज आणि रेशीम नष्ट होते, परिणामी उत्पादनात मोठी घट होते.

बोंड अळीचे जीवनचक्र

अंडी : मादी कीड पानांच्या खालच्या बाजूस किंवा कळ्यांवर एकेकटी अंडी घालते.
अळी (लार्वा) : अंडी फुटून अळी बाहेर येते आणि ती लगेचच झाडाच्या नाजूक भागांवर ताव मारू लागते.
कोषावस्था : अळी काही दिवस खात राहते आणि नंतर जमिनीत किंवा झाडाच्या भागात कोषात बदलते.
प्रौढ कीड (पतंग) : कोषातून पतंग बाहेर पडतो आणि पुन्हा अंडी घालतो.

ही कीड खूप वेगाने पसरते आणि एका हंगामात अनेक पिढ्या तयार करू शकते.

बोंड अळीचा प्रादुर्भाव कसा ओळखायचा?

फुलांवर छिद्र पडलेले दिसतात.
बोंडांवर लहान छिद्रे असून आतून रेशीम व बीज पोखरलेले असते.
अळ्या बोंडांमध्ये किंवा त्यावर दिसून येतात.
पानांवर मलमूत्राचे काळसर डाग आढळतात.
झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादनात घट होते.

बोंड अळीचा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी उपाय

1. पाने-नियोजन उपाय (Cultural Practices)
   पिकांची फेरपालट (Crop rotation): कापसाच्या शेजारी मका, हरभरा यांसारखी कीड साचणारी पिके टाळावीत.

शुद्ध बियाण्यांचा वापर
लवकर पेरणी केल्यास अळीच्या पिढीला फटका बसतो.
रात्रप्रकाश सापळे (Light traps) वापरून पतंग पकडता येतात.
फेरोमोन सापळे वापरून नर कीड पकडता येते.

2. जैविक नियंत्रण (Biological Control)

Trichogramma chilonis ही सूक्ष्म परोपजीवी कीटक अळीच्या अंड्यांवर हल्ला करते.
Helicoverpa NPV (Nuclear Polyhedrosis Virus) वापरून अळीचा नाश करता येतो.
Bacillus thuringiensis हे सूक्ष्मजीव आधारित जैविक कीटकनाशक प्रभावी आहे.
नैसर्गिक भक्षक कीटक जसे की Chrysoperla किंवा ladybird beetle यांचा संर्धन करावा.

3. रासायनिक नियंत्रण

बोंड अळीची संख्या जर नियंत्रणाबाहेर गेली, तर कीटकनाशकांचा वापर करणे गरजेचे ठरते.
Spinosad, Emamectin benzoate, Indoxacarb, Flubendiamide ही कीटकनाशके वापरली जातात.
परंतु, ही फवारणी डॉक्टरच्या सल्ल्यानुसार आणि अळीची अवस्था पाहूनच करावी.

4. Bt कापूस (Bacillus thuringiensis Cotton)

Bt कापूस हा जैव-तंत्रज्ञानाने तयार केलेला कापसाचा प्रकार आहे, जो काही प्रमाणात बोंड अळीपासून संरक्षण देतो. मात्र वेळोवेळी निरीक्षण करून पुढील पिढ्यांमध्ये रोगप्रतिकारशक्ती वाढू नये म्हणून पर्यायी उपाय पाळणे आवश्यक आहे.

शाश्वत उपाय : एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM)

बोंड अळीचा सामना करायचा असेल तर एकच उपाय उपयोगी पडत नाही. त्यासाठी सेंद्रिय, जैविक, रासायनिक आणि सांघिक उपायांचा समन्वय असलेली IPM पद्धत प्रभावी ठरते.

शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाच्या सूचना

नियमित झाडांची पाहणी करणे.
वाईट कीड ओळखून तिचा नाश करणे.
शाश्वत शेतीकडे वळून पर्यावरण स्नेही उपाय योजणे.
गावपातळीवर एकत्रित उपाययोजना राबवणे.

बोंड अळी ही कापूस उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी एक सततचे आव्हान आहे. यावर उपाय म्हणजे एकतर्फी कीटकनाशकांचा मारा नव्हे, तर संपूर्ण चक्रातील निरीक्षण, वेळेवर उपाय, जैविक तंत्रज्ञान, आणि शाश्वत शेतीची अंगीकारलेली पद्धत. शासनाच्या आणि कृषी विद्यापीठांच्या मार्गदर्शनाखाली शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन उपाययोजना राबवल्यास या कीड नियंत्रणात येऊ शकते आणि कापसाच्या उत्पादनात भरघोस वाढ होऊ शकते.