क्रेस्टेड हॉक ईगलची ती उभारलेली शेंडी…

खरं तर एखादा उत्तम छायाचित्र केवळ “दिसतो” इतक्यावर थांबत नाही; तो बोलतो. तो पाहणाऱ्याच्या अंतर्मनाशी संवाद साधतो, प्रश्न विचारतो, जबाबदारीची जाणीव करून देतो आणि अनेकदा मौनातूनच प्रबोधन घडवतो. सुभाष पुरोहित यांच्या या छायाचित्राने नेमकं तेच साध्य केलं आहे. युरोपमधील जागतिक छायाचित्र स्पर्धेत ब्रॉन्झ अवॉर्ड मिळवलेला हा फोटो केवळ वैयक्तिक यशाची नोंद नाही, तर तो निसर्ग, पक्षीजीवन आणि संवर्धन याबाबत आपल्याला विचार करायला लावणारा एक जिवंत दस्तऐवज आहे.

या छायाचित्रात दिसणारा क्रेस्टेड हॉक ईगल भारतीय वन्यजीवनातील एक देखणा, पण तुलनेने कमी परिचित असा शिकारी पक्षी आपल्या भेदक नजरेने थेट पाहणाऱ्याकडे पाहतो आहे. ही नजर केवळ तीक्ष्ण नाही, ती प्रश्नार्थक आहे. “तू मला पाहतोयस, पण मला समजून घेतोस का?” असा मौन प्रश्न जणू त्याच्या डोळ्यांतून उमटतो. उभारलेली शेंडी, घट्ट बसलेले पंख, भक्कम नखे आणि पूर्णतः सजग ठेवण हे सारे घटक या पक्ष्याच्या व्यक्तिमत्त्वाला एक वेगळाच दरारा देतात. छायाचित्रकाराने नेमक्या क्षणी टिपलेली ही अवस्था म्हणजे निसर्गाने क्षणभर स्वतःला स्थिर करून मानवाला आरसा दाखवावा, तशी आहे.

अखेर अमूर ससाणा मिळवलाच…

क्रेस्टेड हॉक ईगल हा पक्षी केवळ सौंदर्याचा नमुना नाही, तर तो परिसंस्थेचा संतुलक आहे. जंगलातील अन्नसाखळीमध्ये त्याचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. लहान सस्तन प्राणी, सरपटणारे जीव, कधी कधी इतर पक्षी यांवर उपजीविका करून तो निसर्गातील लोकसंख्येचे संतुलन राखतो. हा पक्षी नाहीसा झाला, तर केवळ एक प्रजाती कमी होईल असे नाही; संपूर्ण परिसंस्थेचा तोल ढासळू शकतो. हे वास्तव लक्षात घेतले तर या एका छायाचित्रामागे दडलेली जबाबदारी अधिक तीव्रपणे जाणवते.

आजच्या काळात पक्षीसंवर्धन हा विषय केवळ पर्यावरणतज्ज्ञांपुरता मर्यादित राहिलेला नाही. शहरीकरण, जंगलतोड, विद्युत तारांमुळे होणारे मृत्यू, कीटकनाशकांचा अतिरेक, ध्वनी आणि प्रकाश प्रदूषण या सगळ्याचा थेट फटका पक्ष्यांना बसतो. शिकारी पक्षी तर या सगळ्याला अधिक संवेदनशील असतात, कारण ते अन्नसाखळीच्या वरच्या टप्प्यावर असतात. विषारी घटक त्यांच्या शरीरात साठत जातात आणि हळूहळू त्यांचे अस्तित्व धोक्यात येते. अशा पार्श्वभूमीवर, क्रेस्टेड हॉक ईगलसारखा पक्षी पूर्ण ताठपणे, आत्मविश्वासाने उभा असलेला पाहणे हे आश्वासकही आहे आणि चेतावणी देणारेही.

या छायाचित्रातील प्रकाशयोजना आणि पार्श्वभूमी लक्षात घेतली, तर छायाचित्रकाराचा संयम आणि संवेदनशीलता अधोरेखित होते. निसर्ग छायाचित्रण म्हणजे केवळ कॅमेऱ्याचे बटण दाबणे नाही; ती एक साधना आहे. अनेक तास, कधी दिवस वाट पाहणे, पक्ष्याच्या हालचाली समजून घेणे, त्याच्या जगण्यात अडथळा न आणता योग्य क्षण टिपणे हे सारे गुण या एका फ्रेममध्ये सामावलेले दिसतात. त्यामुळे हा फोटो केवळ पक्ष्याचा नाही, तर माणूस आणि निसर्ग यांच्यातील नात्याचा दस्तऐवज ठरतो.

प्रबोधनाचा मुद्दा येथे अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. अशा छायाचित्रांमुळे सामान्य माणूसही विचार करू लागतो की, “हा पक्षी माझ्या आयुष्यात कुठे आहे?” शहरात राहणाऱ्या अनेकांना पक्षी म्हणजे केवळ बाल्कनीत येणारी चिमणी किंवा कबूतर इतकाच परिचय असतो. पण जंगलात, डोंगरात, नद्या-नाल्यांच्या आसपास एक समृद्ध, गुंतागुंतीचे पक्षीविश्व अस्तित्वात आहे, याची जाणीव अशा छायाचित्रांमुळे होते. संवर्धनाची सुरुवात ही जाणीवेतूनच होते.

आज पक्षीसंवर्धन म्हणजे फक्त जंगल वाचवणे नाही; ते मानवी जीवनशैलीचा पुनर्विचार करण्याशी संबंधित आहे. आपण वापरत असलेली रसायने, प्लास्टिकचा अतिरेक, अनियंत्रित बांधकाम, मोबाईल टॉवर्स हे सारे घटक पक्ष्यांच्या अधिवासावर परिणाम करतात. क्रेस्टेड हॉक ईगलसारखा पक्षी मोठ्या झाडांवर घरटे बांधतो, विस्तीर्ण प्रदेशात संचार करतो. झाडे कमी झाली, जंगलांचे तुकडे झाले, तर त्याचे अस्तित्व धोक्यात येते. या छायाचित्राकडे पाहताना आपण नकळत स्वतःलाच विचारतो, आपल्या विकासाच्या कल्पना किती समतोल आहेत?

या फोटोला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मिळालेली दखल ही भारतीय निसर्गसंपदेचीही दखल आहे. भारतात आजही अशी अनेक जंगले, अभयारण्ये आणि नैसर्गिक परिसंस्था आहेत जिथे हा पक्षी मुक्तपणे विहार करतो. पण त्याचबरोबर ही परिसंस्था दबावाखालीही आहे. जागतिक व्यासपीठावर या छायाचित्राचा गौरव होणे म्हणजे जगाला हे सांगणे की, “ही संपदा अमूल्य आहे; तिचे रक्षण करणे ही केवळ भारताची नाही, तर संपूर्ण मानवजातीची जबाबदारी आहे.”

क्रेस्टेड हॉक ईगलची भेदक नजर पाहताना एक वेगळाच भाव मनात दाटून येतो. ही नजर आक्रमक नाही, पण सजग आहे. ती शिकाऱ्याची नजर आहे, पण त्याचबरोबर ती अस्तित्वासाठी लढणाऱ्या जीवाचीही नजर आहे. या नजरेत भीती नाही, पण सावधपणा आहे. कदाचित हीच नजर आपल्याला शिकवते की निसर्गाशी नाते ठेवताना आपणही असेच सजग असले पाहिजे अहंकारी नव्हे, तर जबाबदार.

क्षणात पकडलेले जीवन : पंखांखालील संवर्धन

आजच्या पिढीला निसर्गसंवर्धनाची भाषा उपदेशात्मक वाटू नये, तर प्रेरणादायी वाटावी, यासाठी कला आणि छायाचित्रणासारख्या माध्यमांची भूमिका फार महत्त्वाची आहे. हा फोटो वाचकाला किंवा प्रेक्षकाला दम देत नाही; तो शांतपणे समजावतो. “पाहा, मी इथे आहे. माझे जग सुंदर आहे. पण ते नाजूकही आहे.” असा संदेश तो देतो. हीच खरी प्रबोधनाची ताकद आहे.

शेवटी, हा लेख केवळ एका छायाचित्राविषयी नाही, तर एका दृष्टिकोनाविषयी आहे. सुभाष पुरोहित यांचे हे छायाचित्र आपल्याला पाहायला शिकवते, फक्त डोळ्यांनी नव्हे, तर संवेदनांनी. पक्षीसंवर्धन हा विषय सरकारी योजना किंवा कायद्यांपुरता मर्यादित न राहता, तो आपल्या रोजच्या जीवनाचा भाग कसा होऊ शकतो, याचा विचार करण्यास ते भाग पाडते. झाड लावताना, परिसर स्वच्छ ठेवताना, रसायनांचा वापर टाळताना, निसर्गाकडे आदराने पाहताना या सगळ्या छोट्या कृतींमधूनच मोठे संवर्धन घडते.

क्रेस्टेड हॉक ईगलची ती उभारलेली शेंडी आणि ती भेदक नजर आपल्याला कायम आठवत राहते. ती जणू सांगते “मी अजून इथे आहे. पण उद्या असणार का?” या प्रश्नाचे उत्तर आपल्या हातात आहे. आणि कदाचित, अशा छायाचित्रांचे खरे यश याच्यात आहे की, ते आपल्याला हे उत्तर शोधायला भाग पाडतात.