श्वासाचा साक्षात्कार

नासापुटौनि वारा । जो जातसे अंगुळें बारा ।
तो गचिये धरूनि माघारा । आंतु घाली ।। २३६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – दोन्हीं नाकपुड्यांतून बारा बोटें वाहात असलेल्या वायूला गच्च धरून त्यास आंत मागें घालतें.

योगी आपल्या दोन्ही नासापुटांतून वाहणाऱ्या वायूला (श्वासाला) अटकाव करून, बारा बोटांइतकी त्याची प्रवाही लांबी जाणून घेतो आणि त्या वायूला स्थिर करून, आतमध्ये पुन्हा मागे खेचतो.

ही ओवी ध्यानयोगाच्या सखोल अंगाचे अत्यंत महत्त्वाचे वर्णन करते. येथे ‘प्राणायाम’ या योगमार्गातील मूलभूत आणि अत्यंत प्रभावी साधनेचा उल्लेख आहे. पण ही केवळ शरीरशुद्धी किंवा आरोग्यवर्धक क्रिया नसून, आत्मज्ञान प्राप्तीसाठीची एक सशक्त पायरी आहे, याचे संकेत ज्ञानदेव देतात.

१. नासापुटौनि वारा – श्वासाचा साक्षात्कार:

‘नासापुटौनि वारा’ – म्हणजेच नाकपुड्यांतून जाणारा श्वास. साध्या पाहण्यास ही एक नैसर्गिक क्रिया वाटते. परंतु योगाच्या दृष्टीने श्वास ही सर्वात सूक्ष्म आणि सर्वात सामर्थ्यशाली क्रिया आहे. शरीर आणि मन यांदरम्यान दुवा जोडणारा तो एक अदृश्य सेतू आहे.
या श्वासाची जाणीव होणे – ही साधकाच्या अंतःप्रवेशाची सुरुवात आहे. आपण जन्माला येतो तेव्हा पहिला श्वास घेतो आणि मृत्यूच्या क्षणी अखेरचा श्वास सोडतो. त्यामुळे जीवनाचा मूळ धागा हाच श्वास आहे.
योगी या श्वासाकडे फक्त एक जैविक क्रिया म्हणून न पाहता, त्यात परमेश्वराची चैतन्यशक्ती जाणतो. या श्वासावर नियंत्रण मिळवून योगी मन, इंद्रिये आणि प्राण या त्रयीवर प्रभुत्व मिळवतो.

२. जो जातसे अंगुळे बारा – श्वासाची लांबी आणि सूक्ष्म निरीक्षण:

‘अंगुळें बारा’ – म्हणजे बारा अंगुळं (बोटं) इतकी लांबी. योगशास्त्रात सांगितले जाते की सामान्य माणसाचा श्वास सुमारे १२ अंगुळांपर्यंत बाहेर पडतो. ही मोजणी वायूची तीव्रता, वेग आणि लांबी पाहून साधक करतो.
‘बारा अंगुळे’ ही मोजमापाची एक सूक्ष्म सांकेतिक संज्ञा आहे. श्वासाच्या लांबीवरून साधकाच्या मनाची अवस्था ओळखली जाते. उदाहरणार्थ: क्रोधी किंवा कामवासनांनी व्यापलेलं मन असताना श्वास झपाट्याने आणि दूरवर जातो. शांतचित्त मनाच्या वेळी श्वास मंद आणि थोड्याच अंतरात थांबतो. परब्रह्माच्या साक्षात्काराच्या जवळ जाणारा योगी बारा अंगुळांपर्यंत जाणाऱ्या श्वासावर प्रभुत्व मिळवतो. श्वास बारा अंगुळांपर्यंत जातो, याचा अर्थ असा आहे की तो अजून बाह्य आहे. तो पूर्ण अंतर्मुख झालेला नाही. योगी अशा स्थितीत श्वासाचे निरीक्षण करतो आणि तो किती अंतरापर्यंत जातो हे लक्षात घेतो.

३. तो गचिये धरूनि माघारा – श्वासावर नियंत्रण मिळवणे:

‘गचिये धरूनि’ – म्हणजे तो वायू घट्ट धरून ठेवणे, श्वासाचा संपूर्ण ठाव घेणे, त्याला विस्कळीत होऊ न देता पकडणे. प्रत्येक श्वास म्हणजे आपली उर्जा आहे. प्राणशक्ती आहे. या शक्तीचा अपव्यय होऊ नये म्हणून योगी त्या श्वासाला (वायूला) आंत खेचतो – म्हणजेच ‘माघारा’ घेतो. हे ‘धरूनि माघारा’ म्हणजेच प्राचीन योगपद्धतीतील ‘पूरक, कुम्भक आणि रेचक’ यातील ‘कुंभक’ प्राणायामाचे वर्णन आहे. यामध्ये:
पूरक – श्वास घेणे
कुंभक – श्वास रोखणे
रेचक – श्वास सोडणे
ज्ञानदेव येथे कुंभकाची अवस्था सांगतात. कुंभक म्हणजे केवळ श्वास थांबविणे नव्हे, तर श्वासाच्या लयीत स्वतःला गुंतवणे, अंतर्मुख होणे, आणि श्वासातच आत्मतत्त्वाचा शोध घेणे.

४. आंतु घाली – श्वासाची अंतःसाधना:

‘आंतु घाली’ – म्हणजे श्वास आत नेणे. पण ही क्रिया फक्त शरीरात हवा घेण्याइतपत मर्यादित नाही. ही एक साधना आहे, ज्यातून साधक आपले मन स्थिर करतो.
जेव्हा वायू मनात विसावतो – तेव्हा मन शांत होतं, एकाग्र होतं. श्वासाची गती ही मनाच्या गतीशी निगडित असते. म्हणून जेव्हा श्वास अंतर्मुख होतो, तेव्हा मनदेखील अंतर्मुख होते. शिवाय, ही अंतःसाधना म्हणजे आत्मिक जागृतीचा पहिला टप्पा आहे. श्री ज्ञानेश्वरांनी पुढील ओव्यांमध्ये (२३७-२४०) याच क्रियेचा परिणाम म्हणून मनाच्या विसर्जनाची प्रक्रिया वर्णन केली आहे.

प्रत्येक पातळीवर या ओवीचा अर्थ:

१. शारीरिक पातळीवर: योगसाधनेत शरीर ही पहिली पायरी आहे. बारा अंगुळांची मोजणी, श्वासाचे नियंत्रण, श्वासाचा गती-वेग, फुफ्फुसांची क्षमता – हे सर्व आरोग्यवर्धकदृष्ट्या अत्यंत फायदेशीर असते. यामुळे: श्वसनक्रिया सुधारते. हृदयाची गती संतुलित होते, मेंदूला ऑक्सिजनचा पुरवठा योग्य होतो, तणाव दूर होतो. या साधनेसाठी आसन, बंध, मुद्रांचा अभ्यास महत्त्वाचा आहे. विशेषतः मूलबंध, जालंधर बंध, उड्डीयान बंध यांच्या साह्याने श्वासावर संपूर्ण नियंत्रण येते.

२. मानसिक पातळीवर: मनाचे स्थिरीकरण हे ध्यानाची पहिली अट आहे. परंतु मन चंचल असते, विचारांचे लोंढे येत असतात. अशा वेळी ‘श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे’ हा एक अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. श्वासाच्या प्रवाहावर लक्ष ठेवले असता विचार मागे हटतात.
‘श्वास आत गेला – थांबला – बाहेर आला’ या लयीने मनाचीही लय बनते. हीच लय मनाला ध्यानाच्या अवस्थेत घेऊन जाते.
‘गचिये धरूनि माघारा’ म्हणजे श्वासाच्या माध्यमातून मनावर अंकुश मिळवणे. जेव्हा मन थांबतं, तेव्हाच आत्मदर्शन शक्य होतं.

३. आत्मिक पातळीवर: श्वास ही ‘प्राणशक्ती’ आहे – आणि ‘प्राण’ हा ‘अहं’चा वाहक आहे. अहं विसरला, की आत्मा उलगडतो.
‘आंतु घाली’ हे सूचक आहे आत्मातल्या एकत्वाच्या अनुभवाचं. श्वास आत्मिक केंद्रात म्हणजे हृदयाकाशात विसावतो, तेव्हा साधक स्वतःच्या मूळस्वरूपाशी एकरूप होतो.
हेच अंतिम सत्य आहे – की श्वास म्हणजे ‘सो’ आणि ‘हम’ – ‘तोच मी’ – ‘मी ब्रह्म आहे’. ही ‘सोऽहम’ साधना ज्या क्षणी श्वासातून प्रकट होते, त्या क्षणी साधक आत्मज्ञानाच्या दिशेने वाटचाल करतो.

संतवाङ्मयातील संदर्भ:

संत ज्ञानेश्वरांच्या या ओवीमध्ये हठयोग, राजयोग, आणि भक्तियोग यांचे एकात्म दर्शन होते. ही ओवी फक्त प्राणायामाचे तांत्रिक वर्णन नसून, ती एक अनुभूतीप्राप्त साधकाने सांगितलेली दिशा आहे.

संत नामदेव म्हणतात:
“श्वासोश्वासे लहानो मोठा । तेथे माझा पांडुरंगा ॥”

संत तुकाराम म्हणतात:
“श्वास गेले की तुज विसरेन । तुज स्मरणें राहो श्वासांत ॥”

हे सर्व संत ज्या ‘श्वासाधना’चा उल्लेख करतात, तीच ज्ञानदेव येथे सांकेतिक भाषेत सांगतात.

समारोप – योगीचा अंतःप्रवास:

या एका ओवीतून संपूर्ण ‘प्राणायाम’ आणि ‘ध्यान’ प्रक्रियेचा सार सांगितला आहे:
प्रथम श्वासाची जाणीव (नासापुटौनि वारा)
त्याची मोजणी आणि निरीक्षण (अंगुळें बारा)
त्यावर नियंत्रण (गचिये धरूनि)
आणि तो अंतर्मुख करणे (माघारा आंतु घाली)
ही साधना जेव्हा अखंड होत जाते, तेव्हा मन लयबद्ध होतं, आणि अंतर्मनात आत्मदर्शनाचं द्वार उघडतं.

श्वास हा शरीराचा दरवाजा आहे – पण आत्मदर्शनाचंही एक अत्यंत प्रभावी साधन आहे. ‘निःश्वास-उश्वास’ हीच ब्रह्माची स्पंदने आहेत. त्या स्पंदनांमध्ये स्थिर होणं म्हणजेच ‘समाधी’.

ज्ञानदेव म्हणतात की ‘श्वासावर प्रभुत्व हे साधकाचं कर्म नाही – ती तर कृपा आहे.’ म्हणूनच ही साधना करताना अहं विसरावा लागतो, आणि ‘मी काहीच करत नाही’ ही भावना टिकवून ठेवावी लागते.

शेवटी:

ही ओवी केवळ प्राचीन योगशास्त्राचं वर्णन नसून, ती एक जीवंत साधनेची दिशा आहे. ही दिशा आपल्याला प्रपंचाच्या गोंगाटातून निवांततेकडे घेऊन जाते.
‘श्वासात’ देव आहे, ‘श्वास’ हीच उपासना आहे, आणि ‘श्वास’ ठेवल्यामुळेच जीव हा ‘शिव’ होतो – हे गूढ ध्यानात घेतल्यास, ही ओवी जीवनाचा मार्गदर्शक मंत्र बनते.