आत्मज्ञानाचा झरा वाहतो कोणत्याही कृत्रिमतेशिवाय

पाउला पाउला उदकें । परि वर्षाकाळींही चोखें ।
निर्झरें कां विशेखें । सुलभे जेथ ।। १७४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – ज्या ठिकाणी पावलों पावली पाणी आहे. पण तें पावसाळ्यांतही निर्मळ असतें व जेथें विशेषेंकरून पाण्याचे झरे सहज आढळतात.

ज्ञानदेवांनी अध्याय ६ मध्ये योगमार्ग, ध्यान, मनाचे स्वरूप आणि अंतर्मुखतेचा अभ्यास याविषयी अत्यंत सखोल विचार मांडले आहेत. प्रस्तुत ओवीत, ते अंतःकरणातील निर्मळता, सातत्यपूर्ण साधना आणि सहज प्राप्त होणाऱ्या आध्यात्मिक फलांचा रूपकात्मक वर्णन करत आहेत. ही ओवी फक्त निसर्गचित्र नसून, ती एका सिद्ध साधकाच्या अंतःस्थितीचे प्रतीक आहे.

१. पाउला पाउला उदकें — प्रत्येक पावलावर पाणी

ही ओवी आपल्याला प्रथम निसर्गचित्राशी जोडते. एखादं स्थान जिथे चालताना प्रत्येक पावलावर पाणी आहे. पण ही केवळ भौगोलिक कल्पना नाही; ही साधकाच्या जीवनाची प्रतीकात्मक स्थिती आहे.

‘पाउला पाउला उदकें’ हे मनोवृत्तीचे, अंत:करणाच्या भरभराटीचे प्रतिक आहे. म्हणजेच, ज्या साधकाने आपल्या अंतरात सतत भगवद्-चिंतनाचा झरा चालू ठेवला आहे, त्याच्या प्रत्येक कृतीत, प्रत्येक पावलात, ईश्वरस्मरण आणि चैतन्याची अनुभूती होते. तो कुठेही गेला तरी त्याला अध्यात्मिक ‘पाणी’ – म्हणजे समाधान, आनंद, आणि साक्षात्कार – सापडतो.

ही अवस्था एक साधक यशस्वी साधनेनेच प्राप्त करतो. पाय ठेवावा तिथे जलप्राप्ती म्हणजे त्याचे मन एकसंध, स्थिर आणि सतत ईश्वराकडे वळलेले आहे.

आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अनेक गोष्टी गाठण्याचा प्रयत्न करतो – पैसा, यश, प्रेम, ओळख. पण ही सारी “दुष्काळग्रस्त” ठिकाणं होऊ शकतात – जिथे सुखाचा थेंबही मिळत नाही. ज्ञानेश्वर माउली आपल्याला दाखवतात अशी जागा जिथे प्रत्येक क्षण म्हणजे आत्मचैतन्याचं झरणं आहे.

ज्याच्या मनात भगवद्स्मरण सतत चालू आहे, त्याच्या प्रत्येक पावलात समाधानाचं पाणी आहे. त्याला कोठेही ‘कोरडं’ वाटत नाही – कारण त्याचा झरा बाहेर नाही, तर आत आहे.

२. परि वर्षाकाळींही चोखें — पावसाळ्यातही स्वच्छ

साधारणतः पावसाळ्यात पाण्याला गढूळपणा येतो. पण येथे ज्ञानेश्वर माउली म्हणतात की, त्या स्थळी पावसाळ्यातही पाणी ‘चोखें’ म्हणजे स्वच्छ असते. हाच विशेष मुद्दा आहे.

पावसाळा म्हणजे बाह्य कलह, संकटं, अडचणी, चित्तात उत्पन्न होणाऱ्या वासना, मोह, द्वेष यांची प्रतीकात्मकता. पण जिथे साधकाने अंतःकरण शुद्ध केले आहे, तिथे कोणत्याही परिस्थितीत त्याची विवेकबुद्धी, ज्ञान, आणि चैतन्य गढूळ होत नाही.

मनुष्याचे आयुष्य कायम एका ऋतुत नाही. सुख, दुःख, संघर्ष, यश, अपयश हे सर्व ऋतूंप्रमाणेच सतत फिरत असतात. परंतु ज्या साधकाने आत्मसाक्षात्काराचे ‘पाणी’ आत मिळवले आहे, त्याचं अंतःकरण इतकं निर्मळ होतं की कोणत्याही जीवनस्थितीत ते गढूळ होत नाही. या मन:स्थितीत तो ‘अविचल समाधी’ स्थानी पोहोचलेला असतो.

३. निर्झरें कां विशेखें — नैसर्गिक झरे

‘निर्झर’ म्हणजे पर्वतांतून उगम पावणारे झरे. त्यांचा स्रोत कोणी निर्माण केलेला नसतो; ते स्वतःहून उगम पावतात. ज्ञानेश्वर माउली यांना येथे सूचित करायचं आहे की, काही साधकांच्या अंतरात आत्मज्ञानाचे झरे हे नैसर्गिकरित्या प्रकट होतात.

हा सहजयोगाचा मार्ग आहे — अत्यंत नैसर्गिक आणि स्पर्श न करताही स्पर्शासारखा. जिथे व्यक्तीच्या अंतर्मनात ज्ञान, करुणा, समाधान, भक्ति, आणि आत्मबोध यांचे झरे अनायासच उगम पावतात.

हे ते साधक असतात, ज्यांच्या हृदयात शुद्धता, समर्पण, आणि प्रेम असते. त्यांच्यासाठी आत्मसाक्षात्कार ही काही बाह्य प्रयत्नांची प्रक्रिया नसते, तर ती एक अंतःप्रवाह असतो – एक “निर्झर” — जो आपोआप वाहू लागतो.

‘निर्झर’ म्हणजे निसर्गातला झरा. कोणी तो उगम करत नाही – तो आपोआप उगम पावतो. तसंच आत्मज्ञानही काहींमध्ये सहज प्रकट होतं – जिथे प्रेम, समर्पण, श्रद्धा आणि शुद्धता आहे.

हा सहजयोगाचा मार्ग आहे – कठोर तप नाही, कठीण साधना नाही; फक्त अंतःकरणाची निर्मळता आणि पूर्ण समर्पण.

ज्ञानेश्वर सांगतात – हे झरे शोधून सापडत नाहीत; ते सुलभ असतात – जर अंतर्मन त्या साठी तयार असेल, तर.

४. सुलभे जेथ — जेथे सहजतेने सर्व काही सापडते

ही ओवी ज्याच्या हृदयात आत्मज्ञानाचा झरा सहज आणि स्वच्छ उगम पावतो, अशा आत्मशुद्ध साधकाच्या अवस्थेचे वर्णन करते. ‘सुलभे’ या शब्दात गूढ अर्थ आहे.

वास्तविक साधना सोपी नसते. परंतु जेव्हा साधकाचे अंतःकरण परिपक्व होते, तेव्हा ईश्वरप्राप्ती ही कठीण वाटत नाही. ती सुलभ वाटते. ईश्वर सर्वत्र आहे, पण अशा साधकासाठी तो ‘सुलभ’ होतो — अनुभवसिद्ध होतो.

हेच संतश्रेष्ठांचे वैशिष्ट्य आहे — ते जीवनात कितीही अडचणी आल्या, तरीही त्यांना आत्मसंधान, आत्मज्ञान सहज प्राप्त होते. संत तुकाराम म्हणतात, “आत्मज्ञानी ऐसा कोणी जन नाही रे” — पण ज्ञानदेव सांगतात की, हे आत्मज्ञान सुलभ आहे, जर अंत:करण निर्मळ असेल, जर ‘पाउला पाउला उदकें’ अशी साधना झाली असेल.

हे म्हणजे चंद्रप्रकाशात वाट चुकू न देणारा प्रकाश. असा प्रकाश प्रत्येकाच्या आत आहे – फक्त त्याकडे पाहायचं विसरून गेलोय आपण. योग, भक्ति, कर्म, आणि ज्ञान – हे सारे मार्ग या झऱ्याच्या दिशेने नेणारे आहेत. पण झरा सापडतो तेव्हा — तो आपल्या आत आहे, हे उमगल्यावर.

आध्यात्मिक अर्थाचे रूपक

संपूर्ण ओवी एक सुंदर रूपकात्मक रचना आहे:

पाणी = ज्ञान, आत्मचैतन्य, ईश्वरभक्ती
पावलागणिक पाणी = प्रत्येक कृतीत ईश्वरचिंतन
पावसाळ्यातही स्वच्छता = कलहाच्या काळातही आत्मशुद्धता टिकवणे
निर्झर = सहजप्रवाहित आत्मज्ञान
सुलभता = कृपा, समर्पण आणि अंतःकरणाच्या शुद्धतेने प्राप्त होणारे आत्मसाक्षात्कार

ही ओवी एका योगीच्या मनोस्थितीचे वर्णन करते. जिथे साधना इतकी परिपक्व झाली आहे की आता ते मन चैतन्याने भरले आहे. यापुढे प्रयत्नांचा जोर नाही, कारण मन स्वतःच ईश्वरात विलीन झाले आहे.

साधकाच्या मार्गदर्शकासाठी सूचना

सतत स्मरण:
‘पाउला पाउला उदकें’ म्हणजे प्रत्येक क्षण ईश्वरस्मरणाने भरलेला असावा. जसा पाण्याशिवाय जगू शकत नाही, तसंच साधकाने भगवद्-स्मरणाशिवाय राहू नये.

अंतःकरण निर्मळ ठेवणे:
पावसाळा आला तरी पाणी गढूळ होत नाही, ही स्थिती हवी. द्वेष, मोह, लोभ, आणि अहंकार या ‘पावसाला’ मनाला गढूळ करत नाहीत, याची दक्षता.

सहजता अंगी बाणवावी:
आत्मज्ञानाचा ‘निर्झर’ बाहेरून कोणी निर्माण करीत नाही. तो अंतःप्रवृत्तीतून येतो. म्हणूनच अंतर्मुखतेचा मार्ग पत्करावा.

श्रद्धा आणि समर्पण:
‘सुलभे’ म्हणजे सहजसाध्य, पण ती सहजता फक्त त्यालाच लाभते जो पूर्ण समर्पित आहे. त्यामुळे साधकाने अहंकार बाजूला ठेवावा.

आजच्या काळातील संदर्भ

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात, बाह्य सुखांचा पाठलाग आणि अंतःकरणातील कोरडेपणा वाढत चालला आहे. लोक सतत काहीतरी मिळवू इच्छितात — पैसा, मान, प्रतिष्ठा. पण या साऱ्या गोष्टी पावसाळ्याच्या गढूळ पाण्यासारख्या असतात — वरून आकर्षक पण आतून अशुद्ध. याच्या विरुद्ध ‘पाउला पाउला उदकें’ ही ओवी आत्मशांतीचा एक नकाशा देत आहे.

आत्मज्ञान, शांती, आणि आनंद हे बाह्य परिस्थितीवर अवलंबून नाहीत. ते अंतरंगातून उगम पावतात. त्यासाठी ध्यान, सतत स्मरण, साधना आणि निर्मळता या मूल्यांची गरज आहे.

तणाव, माहितीचा ओव्हरलोड, सतत काहीतरी सिद्ध करण्याचा टेंशन – या सगळ्यात आपल्या आतल्या झऱ्याचा विसर पडतोय. आपण बाहेरचं पाणी शोधतोय, आणि गढूळ पाण्यात पाय टाकून त्रास करून घेतोय.

ज्ञानेश्वरी आपल्याला सांगते – “थांब. श्वास घे. आत बघ. झरा वाहतोय.”
जिथे तुमचं मन सातत्यानं भगवंताशी जोडलेलं असेल, तिथेच प्रत्येक क्षण पवित्र होतो.
जिथे तुमचं अंत:करण शुद्ध आहे, तिथेच चैतन्य सुलभपणे प्रकट होतं.

उपसंहार
‘पाउला पाउला उदकें । परि वर्षाकाळींही चोखें ।
निर्झरें कां विशेखें । सुलभे जेथ ।।’

ही ओवी एका परिपूर्ण साधकाच्या अंतरंगाचे चित्र आहे. जिथे पावलागणिक आत्मचैतन्य आहे, कोणत्याही संकटकाळातही निर्मळता टिकून आहे, आणि जेथे ज्ञानाचे झरे सहजगत्या उगम पावतात. ही स्थिती प्रत्येक साधकासाठी शक्य आहे — फक्त सातत्य, समर्पण, आणि अंतःकरणातील शुद्धता ठेवावी लागेल.

ज्ञानेश्वर माउली सांगतात की, आत्मप्राप्ती ही दूर नाही; ती आपल्याच अंतरात आहे — जर आपण आपले अंत:करण ‘निर्झर’ बनविले, तर पावलोपावली आपल्याला चैतन्याचा ‘स्पर्श’ होईल, आणि मग हे जीवनच एक ‘सुलभ समाधी’ बनून जाईल.

ही ओवी म्हणजे एक योगीच्या अंतःस्थितीचं सजीव चित्र आहे. जिथे चैतन्याचं पाणी पावलोपावली उपलब्ध आहे. जिथे संकटं येऊन गेली तरी निर्मळता टिकून राहते. जिथे आत्मज्ञानाचा झरा कोणत्याही कृत्रिमतेशिवाय वाहतो. आणि जिथे आत्मप्राप्ती ही कठीण नसून, सुलभ आहे.

ज्ञानेश्वर माउली म्हणतात, “तुम्ही शोधत असलेला झरा, तो खूप दूर नाही — तो तुमच्याच अंतःकरणात, सुलभपणे उगम पावू शकतो.” पावलोपावली आत्मचैतन्य अनुभवायचं असेल, तर ‘निर्झर’ अंतर्मनात जागवायला हवे.

✨ “अंतःकरण निर्मळ असलं, की त्यात आत्मज्ञान आपोआप प्रकट होतं – जसं निर्झर निसर्गात सहज उगम पावतो…”