कृपेचा परमोच्च अर्थ : वधातही मुक्ती, उपदेशातही ब्रह्म

कृष्ण कोपोनि ज्यासी मारी । तो पावे ब्रह्मसाक्षात्कारीं ।
मा कृपेनें उपदेशु करी । तो कैशापरी न पवेल ।। ९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – श्रीकृष्ण रागावून ज्याचा वध करतो, त्यास ब्रह्माचा साक्षात्कार होतो, मग ज्याला कृपेने उपदेश करील तो ब्रह्मसाक्षात्काराला कसा पावणार नाही ?

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी श्रीकृष्णाच्या कृपेचा असा परमोच्च, अद्भुत आणि तात्त्विक अर्थ उलगडला आहे की, आपली पारंपरिक समजच उलथून टाकली जाते. सामान्यतः आपण कृपा म्हणजे आशीर्वाद, संरक्षण, सुख, समाधान असा अर्थ लावतो आणि कोप म्हणजे शिक्षा, नाश, विनाश अशी भावना जोडतो. पण येथे ज्ञानेश्वर महाराज आपल्याला सांगतात की, श्रीकृष्णाचा कोपही कृपाच आहे, आणि ती कृपा इतकी प्रभावी आहे की ज्याचा वध केला जातो तोही ब्रह्मसाक्षात्काराला पावतो. मग ज्याला श्रीकृष्ण कृपेने उपदेश करतो, तो ब्रह्मप्राप्तीपासून कसा वंचित राहील?

ही ओवी म्हणजे भक्ती, ज्ञान आणि कर्म यांचा अद्वैत बिंदू आहे. येथे श्रीकृष्ण रागावतात, मारतात, पण तो वध कोणत्याही सूडभावनेतून नाही; तो अहंकाराच्या नाशासाठी आहे. श्रीकृष्णाचा कोप हा शरीराचा नाश करणारा असतो, आत्म्याचा नव्हे. उलट, तो आत्म्याला मुक्त करणारा असतो. म्हणूनच कंस, शिशुपाल, पौंड्रक, जरासंध यांसारखे श्रीकृष्णाने मारलेले असुर ब्रह्मप्राप्तीला पावले, असे शास्त्र सांगते. कारण त्यांचा अंत श्रीकृष्णाच्या सान्निध्यात झाला, श्रीकृष्णाच्या स्मरणात झाला.

इथे एक सूक्ष्म तत्त्व दडलेले आहे. ज्याच्या अंतकाळी मन पूर्णपणे परमेश्वरात एकरूप होते, तो मुक्त होतो. श्रीकृष्णाचा कोप ज्याच्यावर पडतो, त्याचे मन त्या क्षणी संपूर्णपणे श्रीकृष्णातच स्थिर होते—भीतीने, द्वेषाने, आव्हानाने, पण तरीही त्या एकाग्रतेने. त्या एकाग्रतेत द्वैत उरत नाही. द्वेषही जेव्हा अखंड स्मरणात बदलतो, तेव्हा तोही मुक्तीचा मार्ग ठरतो. म्हणूनच ज्ञानेश्वर म्हणतात—श्रीकृष्णाच्या कोपातून मारला गेलेलाही ब्रह्मसाक्षात्काराला पावतो.

मग पुढचा प्रश्न अधिक गूढ आणि अधिक सुंदर आहे—“मा कृपेनें उपदेशु करी । तो कैशापरी न पवेल?” जर श्रीकृष्ण कृपेने एखाद्याला उपदेश करतो, तर तो ब्रह्मसाक्षात्काराला का पावणार नाही?

इथे ज्ञानेश्वर महाराज उपदेशाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतात. उपदेश म्हणजे केवळ शब्दज्ञान नव्हे. तो म्हणजे गुरुची चेतना शिष्याच्या अंतःकरणात प्रवाहित होणे. उपदेश म्हणजे शिष्याच्या अज्ञानावर केलेली करुणेची शस्त्रक्रिया. श्रीकृष्णाचा उपदेश म्हणजे गीतेचा उपदेश—जो अर्जुनाच्या माध्यमातून अखिल मानवजातीला मिळाला. हा उपदेश अहंकार तोडतो, भ्रम दूर करतो आणि आत्मस्वरूप उघड करतो.

कोपाने दिलेली मुक्ती ही तात्कालिक असते—ती शरीराच्या नाशातून मिळते. पण उपदेशाने मिळणारी मुक्ती ही जीवनातच अनुभवता येणारी असते. कोपात देह जातो, उपदेशात देह राहतो; पण दोन्ही ठिकाणी आत्मा ब्रह्माशी एकरूप होतो. त्यामुळे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की, कोपाने जो मुक्त होतो, त्यापेक्षा उपदेशाने मुक्त होणारा अधिक धन्य आहे, कारण तो जगत असतानाच ब्रह्माचा अनुभव घेतो.

या ओवीतून एक फार मोठा आध्यात्मिक संदेश मिळतो—परमेश्वराच्या दृष्टीने कोणी शत्रू नाही, कोणी मित्र नाही. त्याच्यासाठी सर्व आत्मे समान आहेत. फरक इतकाच की, कोणी द्वेषातून त्याच्याशी जोडले जातात, तर कोणी प्रेमातून. पण दोन्हीही शेवटी त्याच्याकडेच पोहोचतात. कारण परमेश्वराच्या बाहेर जाण्याचा मार्गच नाही.

मानवी दृष्टीने पाहिले तर हा विचार धक्कादायक आहे. आपण नेहमी पुण्य आणि पाप, योग्य आणि अयोग्य, भक्त आणि अभक्त असे भेद करतो. पण ज्ञानेश्वर महाराज आपल्याला अद्वैताच्या पातळीवर नेतात, जिथे हे भेद गळून पडतात. ते सांगतात की, परमेश्वराशी संबंध आला की, तो कसा आला यापेक्षा तो आला हे महत्त्वाचे ठरते.

ही ओवी आपल्याला कृपेचा अर्थ नव्याने समजावते. कृपा म्हणजे केवळ सुख देणे नाही, तर अज्ञान काढून टाकणे. कधी कधी अज्ञान इतके घट्ट असते की ते प्रेमाने निघत नाही, तेव्हा कोपाचा प्रसाद घ्यावा लागतो. श्रीकृष्णाचा कोप म्हणजे अज्ञानाचा अंत. त्यामुळे तोही कृपाच आहे.

पण ज्याला उपदेश मिळतो, त्याच्यावर श्रीकृष्णाने कोप करण्याची गरजच उरत नाही. कारण उपदेश ऐकणारा शिष्य स्वतःहून अज्ञानाचा त्याग करतो. तो स्वतःहून अहंकार विसर्जित करतो. त्यामुळे ज्ञानेश्वर महाराज ठामपणे सांगतात—श्रीकृष्ण कृपेने ज्याला उपदेश करतो, तो ब्रह्मसाक्षात्काराला न पावेल असे कसे होईल?

या ओवीतून गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्त्वही स्पष्ट होते. श्रीकृष्ण हा केवळ अवतार नाही, तो आदिगुरु आहे. त्याचा उपदेश म्हणजे साक्षात ब्रह्मज्ञान. म्हणूनच ज्ञानेश्वर महाराज आपल्याला सुचवतात की, उपदेश मिळणे ही सर्वांत मोठी कृपा आहे. कारण उपदेश म्हणजेच मुक्तीचा बीजरोपण. अखेरीस, ही ओवी आपल्याला जीवनाकडे पाहण्याची दृष्टी बदलायला लावते. आपल्यावर जे प्रसंग येतात—सुखाचे असोत वा दुःखाचे—ते श्रीकृष्णाच्या कृपेचेच रूप आहेत. कधी ती कृपा गोड असते, कधी ती कठोर असते. पण दोन्हीचा उद्देश एकच असतो—आपल्याला ब्रह्मस्वरूपाची जाणीव करून देणे.

ज्ञानेश्वर महाराजांच्या या ओवीतून उमटणारा अंतिम बोध असा आहे की, परमेश्वरापासून दूर जाणे अशक्य आहे. कोपानेही तो आपल्याला जवळ घेतो, कृपेनेही. मग आपल्यासमोर निवड इतकीच उरते—आपण प्रेमाने त्याच्याकडे जावे की अज्ञानाच्या ओझ्याखाली कोपातून? उपदेशाने जाणे हेच श्रेष्ठ, सुंदर आणि मंगल आहे. ही ओवी म्हणजे भक्तीचा, ज्ञानाचा आणि कृपेचा परमोच्च संगम आहे—जिथे वधही मुक्ती देतो आणि उपदेश तर निश्चितच ब्रह्मसाक्षात्कार घडवतो.