विश्वभारती चळवळः भाषा भगिनींचा संवाद – आंतरभारतीतून घडलेली भारतीय एकात्मता

भारत ही केवळ भौगोलिक रचना नसून ती भाषा, संस्कृती, परंपरा आणि विचारधारांचा महासंगम आहे. येथे प्रत्येक काही मैलांवर भाषा बदलते, बोली बदलते, खाद्यसंस्कृती बदलते; मात्र या विविधतेतूनच भारतीयत्वाचा आत्मा आकार घेतो. मात्र हीच भाषिक व प्रांतिक विविधता अनेकदा प्रश्न, तणाव आणि संघर्षांना कारणीभूत ठरलेली दिसते. भाषिक अस्मिता, प्रांतिक स्वाभिमान, सांस्कृतिक वर्चस्वाची भीती अशा घटकांतून गैरसमज वाढले. तरीही या साऱ्या प्रश्नांवर मात करत भारताने राष्ट्रीय एकात्मतेचा एक व्यापक, समावेशक आणि सर्जनशील पर्याय उभा केला आहे. या पर्यायाचा एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे आंतरभारती ही चळवळ.

स्वातंत्र्यानंतर भारतासमोर सर्वात मोठे आव्हान होते इतक्या विविध भाषिक, सांस्कृतिक समाजघटकांना एका राष्ट्रभावनेत बांधून ठेवणे. भाषिक राज्यांची निर्मिती झाली, त्यातून लोकशाही बळकट झाली; पण त्याच वेळी ‘आपली भाषा विरुद्ध दुसरी भाषा’ असा संकुचित दृष्टिकोनही काही ठिकाणी वाढीस लागला. हिंदी–अहिंदी वाद, प्रादेशिक भाषांच्या असुरक्षिततेची भावना, शिक्षण व प्रशासनातील भाषिक प्रश्न यांनी वेळोवेळी एकात्मतेला धक्का दिला. मात्र या संघर्षांमध्येही भारतीय समाजाने संघर्षाऐवजी संवादाचा, विभाजनाऐवजी समन्वयाचा मार्ग शोधला.

याच शोधातून आंतरभारती या विचाराची बीजे रोवली गेली. आंतरभारती म्हणजे एका भाषेचे वर्चस्व प्रस्थापित करणे नव्हे, तर सर्व भारतीय भाषांना समान सन्मान देत त्यांच्यात संवाद निर्माण करणे. ही चळवळ भाषेला केवळ संवादाचे साधन न मानता, ती एक सांस्कृतिक सेतू आहे, अशी भूमिका घेते. प्रत्येक भाषा ही स्वतंत्र असूनही ती एकमेकींची भगिनी आहे. ही भाषा भगिनी संकल्पना आंतरभारतीचा गाभा आहे.

भाषा भगिनी संकल्पना सांगते की संस्कृत, प्राकृत, पाली, अपभ्रंश यांच्या प्रवाहातून जन्मलेल्या अनेक भारतीय भाषा या वेगळ्या असल्या तरी त्यांचे मूळ सांस्कृतिक स्रोत समान आहेत. मराठी, हिंदी, गुजराती, बंगाली, पंजाबी, उडिया असोत किंवा द्रविड कुटुंबातील तमिळ, तेलुगू, कन्नड, मल्याळम या प्रत्येक भाषेने भारतीय संस्कृतीच्या विशाल वृक्षाला आपली फांदी दिली आहे. एक भाषा दुसरीची शत्रू नाही, तर तिची भगिनी आहे; ही जाणीव रुजविणे म्हणजे भाषिक अहंकाराला छेद देणे.

आंतरभारतीच्या माध्यमातून विविध भाषांतील साहित्याचा परस्पर अनुवाद, साहित्य संमेलने, लेखक-कवींचा संवाद, सांस्कृतिक देवाणघेवाण घडवून आणली गेली. एका भाषेतील अनुभव दुसऱ्या भाषेतील वाचकांपर्यंत पोहोचला. त्यामुळे ‘परका’ वाटणारा प्रांत आपलासा झाला, आणि अनोळखी भाषा समजून घेण्याची जिज्ञासा निर्माण झाली. साहित्य, कविता, कथा, लोककला यांच्या माध्यमातून भारताचे बहुभाषिक रूप अधिक ठळकपणे समोर आले.

सीमा, भाषा आणि विश्वभारती : संघर्षातून संवादाकडे

राष्ट्रीय एकात्मतेचा हा पर्याय केवळ राजकीय घोषणांपुरता मर्यादित राहिला नाही. तो सांस्कृतिक पातळीवर खोलवर रुजत गेला. आंतरभारतीने दाखवून दिले की एकात्मता म्हणजे एकरूपता नव्हे. सर्वांनी एकच भाषा बोलावी, एकच संस्कृती स्वीकारावी, अशी सक्ती भारतीयत्वाच्या विरोधात आहे. त्याऐवजी ‘अनेकतेतून एकता’ हा विचार भाषेच्या पातळीवर साकार झाला पाहिजे. विविध भाषा टिकल्या, फुलल्या, आणि तरीही भारतीयत्वाची समान भावना अबाधित राहिली, हेच आंतरभारतीचे यश आहे.

आजच्या जागतिकीकरणाच्या युगात इंग्रजीचे वाढते वर्चस्व, स्थानिक भाषांपुढील आव्हाने, डिजिटल माध्यमातील भाषिक असमतोल यामुळे नवे प्रश्न उभे राहिले आहेत. अशा वेळी आंतरभारतीची भूमिका अधिक महत्त्वाची ठरते. ती आपल्याला आठवण करून देते की भाषा ही केवळ व्यवहाराची गोष्ट नसून ती ओळख, आत्मसन्मान आणि संस्कृतीची वाहक आहे. प्रत्येक भारतीय भाषेला जगण्याचा, विकसित होण्याचा आणि एकमेकींशी संवाद साधण्याचा अधिकार आहे.

भाषेतून एकात्मता दाखविणे म्हणजे भिंती उभारणे नव्हे, तर पूल बांधणे. आंतरभारतीने हे पूल उभारण्याचे काम केले आहे. भाषांमधील, प्रांतांमधील आणि माणसांमधील. या पूलांवरून चालत जाताना भारतीय समाज अधिक समजूतदार, सहिष्णू आणि समृद्ध झाला आहे. विविधतेतून फूट नव्हे, तर बंध निर्माण होऊ शकतात, हा संदेश आंतरभारती सातत्याने देत राहिली आहे.

म्हणूनच भारतातील भाषिक प्रश्नांवर उपाय शोधताना संघर्ष, वर्चस्व किंवा सक्तीचा मार्ग नव्हे; तर संवाद, सन्मान आणि सहअस्तित्वाचा मार्ग स्वीकारणे गरजेचे आहे. आंतरभारती आणि भाषा भगिनी संकल्पना हीच राष्ट्रीय एकात्मतेची खरी, शाश्वत वाट आहे. जिथे प्रत्येक भाषा आपली ओळख जपते आणि तरीही भारतीयत्वाच्या सुरात मिसळून जाते.

भारताच्या राष्ट्रीय जीवनात भाषा हा केवळ संवादाचा प्रश्न राहिलेला नाही; तो ओळख, अस्मिता आणि सहअस्तित्वाचा केंद्रबिंदू बनला आहे. विविध भाषांमधून निर्माण झालेले मतभेद इतिहासात अनेकदा उफाळून आले; मात्र त्याच भाषांनी भारताला एकत्र बांधून ठेवण्याचे कामही केले आहे. या विरोधाभासातूनच भारतीय समाजाने एक महत्त्वाचा धडा शिकला. भाषा संघर्षाचे साधन ठरू शकते, तसेच तीच भाषा एकात्मतेचा सेतूही बनू शकते. आंतरभारती ही चळवळ याच सकारात्मक शक्यतेचे जिवंत उदाहरण आहे.

भाषिक तणावांची पार्श्वभूमी पाहिली तर स्वातंत्र्योत्तर भारतात भाषिक राज्यांची निर्मिती ही लोकशाहीची गरज होती. मात्र काही ठिकाणी त्याचे रूपांतर भाषिक अहंकारात झाले. दक्षिण भारतात हिंदीविरोधी चळवळी, पूर्वेकडे बंगाली भाषेचा सांस्कृतिक स्वाभिमान, पश्चिमेकडे मराठी अस्मितेचा आग्रह—या साऱ्या घडामोडींमध्ये भावनिक तीव्रता होती. पण या संघर्षांच्या पलीकडे जाऊन साहित्य, कला आणि विचारांच्या पातळीवर संवाद सुरूच राहिला. हाच संवाद पुढे आंतरभारतीच्या विचारात मूर्त स्वरूपात प्रकट झाला.

उदाहरणार्थ, बंगालमधील रवींद्रनाथ टागोरांचे साहित्य मराठी, हिंदी, गुजरातीसह अनेक भाषांत अनुवादित झाले. गीतांजलीसारख्या काव्यसंग्रहाने केवळ साहित्यिक सौंदर्यच नव्हे तर भारतीय आध्यात्मिक विचारांची एक समान लय विविध भाषांमध्ये पोहोचवली. त्याचप्रमाणे महाराष्ट्रातील संत साहित्य ज्ञानेश्वर, तुकाराम यांचे अभंग हिंदी, कन्नड, तेलुगू भाषांत अनुवादित होऊन भक्तीची एकात्म परंपरा अधोरेखित करतात. भाषा वेगळी असली तरी भाव, आशय आणि मूल्ये समान राहिली. हीच भाषा भगिनी संकल्पनेची ठोस प्रचिती.

आंतरभारतीच्या उपक्रमांतून विविध भाषांतील साहित्य संमेलने, कवी संमेलनांची परंपरा विकसित झाली. एका भाषेतील कवी दुसऱ्या भाषेतील कविता ऐकतो, त्यांचा अनुवाद करतो, आणि त्या भावविश्वाशी जोडला जातो. यामुळे ‘आपण’ आणि ‘ते’ यातील दरी कमी होते. उदाहरणार्थ, तमिळ साहित्यातील सामाजिक वास्तववादी कथा मराठी वाचकांपर्यंत पोहोचल्या, तर मराठी ग्रामीण साहित्याचे अनुभव दक्षिण व उत्तर भारतात वाचले गेले. या देवाणघेवाणीतून भारताचे बहुआयामी वास्तव अधिक व्यापकपणे समजले.

विश्वभारतीचा उत्सव : जगाला जोडणारा ख्रिसमस

चित्रपट आणि संगीत हेही भाषिक एकात्मतेचे प्रभावी माध्यम ठरले. हिंदी चित्रपटसृष्टीतून पंजाबी, उर्दू, मराठी, बंगाली शब्द सहजतेने जनमानसात रूढ झाले. दक्षिण भारतीय संगीतकारांनी हिंदी, मराठी चित्रपटांना संगीत दिले; गाणी वेगवेगळ्या भाषांत गायली गेली, तरी त्यांचा सूर भारतीयच राहिला. वंदे मातरम् किंवा जन गण मन यांसारखी गीते अनेक भाषिक समाजांनी आपली मानली. कारण ती भाषा नव्हे, तर भावनांना स्पर्श करतात.

शैक्षणिक आणि प्रशासकीय पातळीवरही आंतरभारतीचा विचार दिसून येतो. त्रिभाषा सूत्र, विविध भाषांतील साहित्य अकादम्या, अनुवाद प्रकल्प यांमुळे परस्पर आदराची भावना निर्माण झाली. एखादा विद्यार्थी दुसऱ्या राज्यात जाऊन शिक्षण घेतो, तेव्हा भाषा अडसर ठरतेच; पण त्याच वेळी ती नवीन संस्कृती समजून घेण्याचे दारही उघडते. हा अनुभव वैयक्तिक पातळीवरची आंतरभारतीच ठरतो.

भाषा भगिनी संकल्पना प्रत्यक्ष जीवनात आणखी ठळकपणे दिसते ती लोककलेत. लावणी, भांगडा, गरबा, कथकली, यक्षगान या कलाप्रकारांच्या मूळ भाषांमध्ये फरक असला तरी त्यामागील कथानके, लोकजीवन, भावभावना समान भारतीय संस्कृतीचे दर्शन घडवतात. प्रेक्षक भाषा न कळताही त्या कलाप्रकाराशी जोडला जातो. इथे शब्दांपेक्षा भाव मोठा ठरतो, आणि एकात्मतेचा अनुभव गडद होतो.

आज सोशल मीडियाच्या युगात भाषिक दुरावा कधी वाढतो, तर कधी कमीही होतो. एका बाजूला भाषिक ट्रोलिंग, संकुचितता दिसते; पण दुसऱ्या बाजूला विविध भाषांतील कविता, विचार, लोककथा एका क्लिकवर उपलब्ध होतात. आंतरभारतीचा विचार डिजिटल अवकाशात नवे रूप घेत आहे. विविध भाषांतील आशय एकमेकांपर्यंत पोहोचत असल्याने भाषा भगिनी संकल्पना अधिक व्यापक होत आहे.

या सर्व उदाहरणांतून एक गोष्ट स्पष्ट होते, भारताची एकात्मता ही भाषिक भिंती पाडून नाही, तर त्या भिंतींवर संवादाची दारे उघडून टिकून आहे. आंतरभारती ही केवळ संकल्पना नसून ती एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. जिथे प्रत्येक भाषा स्वतःचा आत्मसन्मान राखत दुसऱ्या भाषेकडे मैत्रीने पाहते, तिथेच खरी राष्ट्रीय एकात्मता साकारते.

म्हणूनच भाषिक प्रश्नांवर उत्तर शोधताना संघर्षाच्या राजकारणापेक्षा आंतरभारतीसारख्या सांस्कृतिक चळवळी अधिक प्रभावी ठरतात. भाषा भगिनी संकल्पनेतून निर्माण होणारा परस्पर सन्मान, साहित्य–कला–विचारांची देवाणघेवाण आणि भावनिक ऐक्य हेच भारताच्या बहुभाषिक लोकशाहीचे खरे सामर्थ्य आहे. भाषेतून विभागणी नव्हे, तर एकात्मता घडू शकते. हा विश्वास दृढ करणारा हा प्रवास अजूनही अखंड सुरू आहे.

वाढती जागतिक लोकसंख्या : मानवतेसमोरील आव्हान अन् विश्वभारतीचा मार्ग

भारताच्या भाषिक व सांस्कृतिक विविधतेतून उभे राहिलेले प्रश्न समजून घेताना आंतरभारतीची संकल्पना जितकी महत्त्वाची ठरते, तितकीच तिची पुढची, अधिक व्यापक पायरी म्हणजे विश्वभारती चळवळ. आंतरभारतीने भारतीय भाषांमधील ऐक्याचा पाया घातला, तर विश्वभारतीने त्या पायावर उभे राहून भारताला संपूर्ण विश्वाशी जोडणारी दृष्टी दिली. या दोन संकल्पना वेगळ्या वाटल्या तरी त्या एकाच विचारसाखळीच्या सलग टप्प्या आहेत—स्थानिकतेतून राष्ट्रीय आणि राष्ट्रीयतेतून वैश्विक एकात्मतेकडे नेणाऱ्या.

आंतरभारतीचा गाभा भारतीय भाषांमधील संवाद, सन्मान आणि भगिनीभाव हा आहे. विविध भाषा या स्पर्धक नसून परस्परपूरक आहेत, ही जाणीव आंतरभारतीने रुजवली. मात्र विश्वभारती चळवळ हा विचार आणखी विस्तारते. ती सांगते की जशी भारतातील भाषा भगिनी आहेत, तशीच जगातील संस्कृती, राष्ट्रे आणि माणसेही परस्पर जोडलेली आहेत. भाषा, संस्कृती किंवा धर्म यांच्या आधारे भिंती उभ्या करणे नव्हे, तर त्या भिंतींवर समन्वयाचे पूल बांधणे, हाच विश्वभारतीचा आत्मा आहे.

रवींद्रनाथ टागोरांनी मांडलेली विश्वभारतीची संकल्पना ही मुळात संवादकेंद्री आहे. “जिथे संपूर्ण जग एका घरट्यासारखे वाटते” अशी त्यांची कल्पना होती. या विचारात आंतरभारती सहज मिसळते. कारण जो समाज आपल्या देशातील विविध भाषा, विचार आणि परंपरा समजून घेऊ शकत नाही, तो जगाशी समरस होऊच शकत नाही. म्हणूनच भारतीय भाषांमधील ऐक्य हे विश्वभारतीचे पहिले पाऊल ठरते.

उदाहरणार्थ, भारतीय संतपरंपरा पाहिली तर वेगवेगळ्या भाषांतून एकच वैश्विक संदेश दिला गेलेला दिसतो—मानवतेचा, प्रेमाचा आणि आत्मज्ञानाचा. ज्ञानेश्वरांनी मराठीतून विश्वचिंतन मांडले, कबीरांनी अवधी–भोजपुरी मिश्र भाषेतून मानवधर्म सांगितला, तिरुवल्लुवरांनी तमिळमध्ये सार्वत्रिक नीती मांडली. भाषा वेगळी, पण आशय सार्वकालिक. हाच विश्वभारतीचा मूळ विचार आहे—स्थानिक भाषेतून जागतिक सत्य मांडणे.

विश्वभारती चळवळ भाषेला केवळ राष्ट्रीय मर्यादेत अडकवत नाही. ती भाषेला जागतिक संवादाचे माध्यम मानते. आंतरभारतीमुळे भारतीय भाषा एकमेकांशी संवाद साधू लागल्या; विश्वभारतीमुळे त्या भाषा जगाशी संवाद साधण्यास सक्षम होतात. मराठी, हिंदी, बंगाली, तमिळ साहित्याचे जागतिक भाषांत झालेले अनुवाद, भारतीय विचारांची आंतरराष्ट्रीय स्तरावर झालेली दखल—ही प्रक्रिया विश्वभारतीच्या दिशेने जाणारी आहे.

आजच्या जागतिक संघर्षांच्या पार्श्वभूमीवर हा विचार अधिकच महत्त्वाचा ठरतो. धर्म, भाषा, राष्ट्र यांच्या नावाखाली होणारे संघर्ष मानवतेला मागे नेत आहेत. अशा वेळी आंतरभारती आणि विश्वभारती यांचा संयुक्त विचार सांगतो की विविधता ही संघर्षाचे कारण नसून संवादाची संधी आहे. भारतीय समाजाने हजारो वर्षे विविधतेतून सहअस्तित्व जपले; हा अनुभव जगासाठी मार्गदर्शक ठरू शकतो.

विश्वभारती चळवळ ही केवळ बौद्धिक किंवा शैक्षणिक संकल्पना नाही, तर ती जीवनदृष्टी आहे. ‘जगा आणि जगू द्या’ हा विचार, ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ची भावना आणि सर्व धर्मांतील एकत्वाचा संदेश—हे सारे विश्वभारतीचे स्तंभ आहेत. आंतरभारतीने भाषेच्या पातळीवर जे साध्य केले, तेच विश्वभारती मानवतेच्या पातळीवर साध्य करू पाहते.

आज डिजिटल युगात हा विचार अधिक सुलभ झाला आहे. विविध भाषांतील विचार, लेखन, कला क्षणार्धात जगभर पोहोचते. एखाद्या भारतीय भाषेतील कविता आफ्रिका किंवा युरोपमधील वाचकाला स्पर्श करू शकते. ही जागतिक देवाणघेवाण म्हणजेच विश्वभारतीचा आधुनिक अवतार आहे. मात्र त्यासाठी आधी आपल्या अंतर्गत विविधतेशी सलोखा असणे आवश्यक आहे—आणि ते काम आंतरभारती करते.

म्हणूनच आंतरभारती आणि विश्वभारती या दोन वेगळ्या चळवळी नसून त्या एकाच प्रवाहाच्या दोन दिशा आहेत. एक दिशा भारताच्या आत पाहते, तर दुसरी संपूर्ण जगाकडे. भाषा भगिनी संकल्पनेतून राष्ट्रीय एकात्मता घडते; आणि त्याच एकात्मतेतून विश्वमानवतेचा विचार आकार घेतो. भारताला केवळ एक राष्ट्र म्हणून नव्हे, तर मानवतेसाठी विचार देणारा देश म्हणून उभे करायचे असेल, तर आंतरभारतीची मुळे आणि विश्वभारतीची उंची दोन्ही एकत्र जपावी लागतील.