शून्य काय आहे ?

येरी जीवाभावाचिये पालविये । कांही मर्यादाच करूं नये ।
पाहिजे कवण हें आघवें विये । तंव मूळ तें शून्य ।। २७ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – इतर जीवाभावाच्या पालवीची काही गणनाच करतां येत नाहीं. हें कोण प्रसवतें ? म्हणून पाहूं गेलें तर, त्याचें मूळ तें शून्य आहे.

ज्ञानदेव या ओवीतून आपल्याला ज्या सत्याकडे नेतात, ते केवळ तात्त्विक नाही, तर अनुभूतीजन्य आहे. ही ओवी वाचताना प्रथमच जाणवते ती एक विलक्षण उलथापालथ—आपण ज्या “मी”ला घट्ट धरून बसलो आहोत, ज्या अहंभावाभोवती आपले संपूर्ण जीवन, व्यवहार, नाती, आकांक्षा गुंफलेली आहेत, त्याच “मी”चे मूळ शोधायला गेलो तर ते सापडतच नाही. आणि जे सापडत नाही, जे अस्तित्वातच नाही, त्यावर उभारलेली ही सगळी पालवी किती विचित्र आहे, हे ज्ञानदेव अत्यंत सूक्ष्म शब्दांत उघड करतात.

“येरी जीवाभावाचिये पालविये । कांही मर्यादाच करूं नये ।”
येथे “पालवी” हा शब्द अत्यंत बोलका आहे. पालवी म्हणजे झाडाला फुटणारी कोवळी फांदी, वाढ, विस्तार. जीवभाव म्हणजे ‘मी आहे’ ही मूलभूत जाणीव—देहाशी, मनाशी, बुद्धीशी जोडलेली. ज्ञानदेव म्हणतात, या जीवभावाच्या पालवीची काही मर्यादाच करता येत नाही. म्हणजे अहंभावातून उगवणाऱ्या कल्पना, इच्छा, आसक्ती, भीती, आशा, स्वप्ने, दुःख, सुख—यांचा विस्तार इतका अफाट आहे की त्याला सीमा घालता येत नाही. माणसाचे संपूर्ण संसाररूप झाड याच एका बीजातून उगवलेले आहे.

आपण पाहतो, लहानपणापासून माणूस स्वतःला घडवत जातो. “मी अमुक आहे”, “मी तमुक आहे”, “माझे असे आहे”, “मला हे हवे आहे”—या सगळ्या घोषणा अहंभावाच्या विविध पालव्या आहेत. एक इच्छा पूर्ण झाली की दुसरी उगवते. एक भीती मिटली की दुसरी जन्माला येते. माणूस जितका यशस्वी, संपन्न, विद्वान, शक्तिमान होतो, तितकी अहंभावाची झाडे अधिक दाट होत जातात. म्हणूनच ज्ञानदेव म्हणतात की या पालवीला मर्यादा घालणे अशक्य आहे. ती वाढतच जाते.

पण लगेचच ते पुढचा प्रश्न उभा करतात—
“पाहिजे कवण हें आघवें विये ।”
हे सगळे कोण निर्माण करते? हा अहंभाव, हा जीवभाव, ही इच्छा, ही पालवी—याचा निर्माता कोण? आपण सहज उत्तर देतो—मीच. पण हा “मी” कोण आहे? देह का? मन का? बुद्धी का? प्राण का? विचार केला तर देह बदलतो, मन बदलते, विचार बदलतात, भावना येतात-जातात. मग या सगळ्यांच्या पलीकडे उरते तरी काय?

आणि इथेच ज्ञानदेव आपल्याला धक्का देतात—
“तंव मूळ तें शून्य।”
या सगळ्याचे मूळ शून्य आहे.

ही शून्यता म्हणजे नकार नाही, अभाव नाही, रिकामेपणा नाही. ही शून्यता म्हणजे निराकार, निर्विशेष, निर्गुण परब्रह्म. जी काही नाही म्हणून नाही, तर जी सर्व काही होण्यासाठी रिकामी आहे. ज्या शून्यतेतून सगळे उगवते, पण जी स्वतः कशालाही धरून राहत नाही.

आपण नेहमी समजतो की काहीतरी असले पाहिजे, तेव्हाच काही निर्माण होते. पण ज्ञानेश्वरी उलट सांगते—जेव्हा मूळ शून्य असते, तेव्हाच सर्व संभवते. जसे आकाश शून्य आहे म्हणूनच त्यात ढग, वारे, पक्षी, ग्रह, तारे सामावू शकतात. आकाश स्वतः काही करत नाही, पण सगळ्यांना सामावून घेते. तसेच हे परब्रह्मरूप शून्य आहे.

या ओवीतून ज्ञानदेव जीवभावाच्या संपूर्ण इमारतीला पाया नसल्याचे दाखवतात. आपण ज्याला इतके गंभीरपणे घेतो, ज्यासाठी झुंजतो, भांडतो, दुःखी होतो—तो “मी” प्रत्यक्षात उभाच नाही. आणि तरीही त्याच्यावर संसार उभा आहे. हेच मायेचे, अविद्येचे अद्भुत स्वरूप आहे.

जीवभावातूनच कर्तेपणा निर्माण होतो—“मी करतो”, “मी भोगतो”. कर्तेपणातून कर्म, कर्मातून फळ, फळातून बंधन. आणि हे सगळे एका न सापडणाऱ्या मूळावर उभे आहे. म्हणून ज्ञानदेव सूचित करतात की मुक्ती म्हणजे काही मिळवणे नाही, तर या खोट्या मूळाचा शोध घेणे. जेव्हा शोध घेता घेता लक्षात येते की मूळच नाही, तेव्हा संपूर्ण इमारत आपोआप कोसळते.

ही ओवी अध्याय आठव्यात येते, म्हणजेच अक्षरब्रह्मयोगात. येथे श्रीकृष्ण अर्जुनाला देह, प्राण, मन, अहंभाव यांपलीकडील अक्षर तत्त्व सांगत आहेत. ज्ञानदेव त्या उपदेशाला आपल्या अनुभवातून विस्तार देतात. ते सांगतात की जीवभावाचा त्याग म्हणजे काही सोडणे नाही, तर भ्रमातून जागे होणे आहे.

आपण अनेकदा म्हणतो—अहंकार सोडा. पण अहंकार कसा सोडायचा? ज्ञानेश्वरी सांगते—तो सोडण्याची गरजच नाही. कारण तो खरा नाही. तो शोधायचा आहे. आणि शोध घेतला की तो सापडत नाही. जसे दोरीत साप पाहून भीती वाटते. साप घालवण्यासाठी काही करावे लागत नाही; फक्त प्रकाश टाकला की कळते की सापच नाही.

ही ओवी आपल्याला तीच प्रकाशयात्रा सुचवते. जीवभावाच्या पालव्या कितीही वाढलेल्या असल्या तरी त्यांचे मूळ शून्य आहे, हे उमगले की त्या पालव्या आपोआप कोमेजतात. मग संसार राहत नाही असे नाही, पण त्याचे ओझे राहत नाही. कर्म होते, पण कर्तेपणा राहत नाही. दुःख येते, पण चिकटत नाही. सुख येते, पण बांधत नाही.

या ओवीचे सौंदर्य असे की ती अत्यंत गूढ तत्त्वज्ञान सांगते, पण शब्द साधे ठेवते. “पालवी”, “मूळ”, “शून्य”—हे शब्द ग्रामीण, सहज आहेत. ज्ञानदेवांना वेदांत लोकांपर्यंत न्यायचा होता, म्हणूनच त्यांनी असे शब्द वापरले. अहंभावाच्या पालव्या पाहिलेल्या प्रत्येकाला हे लगेच पटते.

आजच्या आधुनिक माणसासाठी ही ओवी अधिकच महत्त्वाची आहे. कारण आज जीवभावाची पालवी अभूतपूर्व वेगाने वाढत आहे. सोशल मिडिया, स्पर्धा, तुलना, यश, ब्रँड—या सगळ्यांनी “मी” अधिकच फुगलेला आहे. पण आतून माणूस अधिक रिकामा, अधिक अस्थिर आहे. कारण मूळ शून्य आहे हे त्याला ठाऊक नाही; उलट तो शून्यतेला घाबरतो.

ज्ञानेश्वरी मात्र सांगते—शून्य ही भीतीची जागा नाही, तर विश्रांतीची जागा आहे. जिथे काही सिद्ध करायचे नाही, काही मिळवायचे नाही, काही टिकवायचे नाही. त्या शून्याशी एकरूप झाला की माणूस सहज होतो, मुक्त होतो.

म्हणून ही ओवी केवळ तत्वज्ञान नाही, ती साधनेचा मार्ग आहे. स्वतःकडे पाहण्याचा, स्वतःला प्रश्न विचारण्याचा मार्ग. “मी कोण आहे?” हा प्रश्न विचारत राहिलो की उत्तर म्हणून जे जे सापडते, ते तपासायचे. आणि शेवटी जे उरते, ते शून्य. पण ते शून्यच परिपूर्ण आहे.

अशा प्रकारे ज्ञानदेव एका ओवीतून आपल्याला सांगतात की संसाराचा विस्तार कितीही अफाट असला, तरी त्याचे मूळ काहीच नाही. आणि हे उमगले की माणूस संसारात राहूनही संसारात अडकत नाही. हीच ज्ञानेश्वरीची करुणा, हीच तिची क्रांती, आणि हीच तिची मुक्ती.