ज्ञान हेच खरे जागरण अन् अज्ञान हीच खरी झोप

जैं भ्रांतिसेजे सुतला । तैं स्वप्नसुखें भुतला ।
मग ज्ञानोदयीं चेइला । म्हणोनिया ।। ४७ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय पांचवा

ओवीचा अर्थ – ज्या वेळेला तो भ्रांतिरूप अंथरूणावर झोंपला होता, त्यावेळी स्वप्नाच्या सुखानें घेरला होता, मग ज्ञानाचा उदय झाल्यावर तो जागा झाला म्हणून तो आपल्याला कर्ता समजत नाही.

ही ओवी श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद्गीतेच्या पाचव्या अध्यायातील कर्मसंन्यासयोग या भागाचे निरूपण करताना सांगितली आहे. या ओवीत भ्रम, स्वप्न, अज्ञान आणि ज्ञानाच्या प्रकटीकरणाची गूढ तुलना केली आहे.

“जै भ्रांतिसेजे सुतला” –
जेव्हा एखादा मनुष्य भ्रमाच्या (अज्ञानाच्या) निद्रेत असतो, तेव्हा तो सत्य विसरतो आणि स्वप्नांच्या (मिथ्या जाणिवांच्या) प्रभावाखाली जातो. ही भ्रांती म्हणजे आत्मस्वरूपाचा विसर आणि देहबुद्धीची गफलत.

“तैं स्वप्नसुखें भुतला” –
जसे झोपेत असलेला मनुष्य स्वप्नाच्या आनंदात आणि दुःखात गुंतून जातो, त्याला तेच सत्य वाटते, आणि त्यातच तो सुखदुःख अनुभवतो. तसेच अज्ञानी मनुष्यही संसाराच्या सुखदुःखात गुंततो आणि त्यालाच सत्य मानतो.

“मग ज्ञानोदयीं चेइला” –
पण जसेच ज्ञानाचा प्रकाश पडतो (म्हणजेच जसेच स्वप्नातून जाग येते, तसेच अज्ञानातून ज्ञानाच्या दिशेने प्रवास सुरू होतो. मग संसाराचे खरे स्वरूप लक्षात येते आणि आत्मस्वरूपाची जाणीव होते.

“म्हणोनिया” –
म्हणून हे समजून घ्या की, अज्ञान ही नशा आहे आणि ज्ञान ही खरी जागृती आहे. जोपर्यंत अज्ञानाचे सावट आहे, तोपर्यंत माणूस स्वप्नासारख्या असत्य गोष्टींमध्ये सुख शोधत राहतो. पण जसेच ज्ञान प्राप्त होते, तसे तो सत्यस्वरूपाच्या आनंदात स्थित होतो.

भावार्थ व विस्तृत निरूपण:
ही ओवी मानवाच्या जीवनातील तीन स्थिती स्पष्ट करते –
अज्ञानाची स्थिती (भ्रांतीची झोप)
मायिक सुख-दुःखाची अनुभूती (स्वप्नातील अवस्था)
ज्ञानप्राप्तीनंतरची जागृती (सत्यस्वरूपाची अनुभूती)

१. अज्ञानाची स्थिती – भ्रांतीची झोप
जसे झोपलेल्या माणसाला आपण झोपलो आहोत हे कळत नाही, तसेच अज्ञानी माणसाला आपण अज्ञानात आहोत हे जाणवत नाही. शरीर, मन आणि इंद्रियांनी मिळणाऱ्या सुखदुःखात तो अडकतो आणि त्यालाच खरे समजतो. जसे स्वप्नात सुखदुःख खरे वाटते, तसेच अज्ञानी व्यक्तीला संसाराचे भोग हेच खरे वाटतात.

२. स्वप्नसुखात रममाण होणे – “मोहाने गुंतलेली अवस्था”
झोपलेला माणूस स्वप्नात कधी आनंदी असतो, कधी दुःखी, पण तो सत्य विसरतो. त्याचप्रमाणे, माणूस संसारात मिळणाऱ्या सुखदुःखात गुंततो आणि त्यालाच सत्य मानतो. त्याला वाटते की “हेच माझे जगणे आहे,” पण हे सत्य नसते. स्वप्नाप्रमाणेच या सुखदुःखांचा शेवटी काहीच उपयोग नसतो.

३. ज्ञानाच्या प्रकाशाने जागृती – “ज्ञानोदयानंतर सत्याची अनुभूती”
जसे झोपेतून जागे झाल्यावर स्वप्नातील सगळे असत्य वाटते, तसेच ज्ञानाच्या प्रकाशात संसारातील सुख-दुःख, मोह-माया फोल वाटू लागते. ज्ञानी माणूस समजतो की, “मी देह नाही, मी आत्मा आहे.” मग तो संसारात राहूनही त्याच्यात गुंतत नाही. जसा सूर्य उगवल्यावर अंधार नाहीसा होतो, तसेच आत्मज्ञान झाल्यावर अज्ञानाच्या भ्रमाचा नाश होतो.

दैनंदिन जीवनातील उपयोग:
भ्रम आणि मोह दूर करा – आपले खरे अस्तित्व देहात नाही, तर आत्म्यात आहे हे ओळखा.
संसारातील सुख-दुःख हे स्वप्नसुखासारखे आहे – त्यामुळे त्यांना फार महत्त्व देऊ नका.
ज्ञानप्राप्तीच खरा प्रकाश आहे – जीवनात आत्मज्ञान मिळवणे हेच अंतिम ध्येय असले पाहिजे.
अहंकार व आसक्ती दूर ठेवा – जसे जागृतीनंतर स्वप्नातील घटना आपल्याला खोट्या वाटतात, तसेच ज्ञानप्राप्तीनंतर माया आणि अहंकार फोल वाटतो.
आध्यात्मिक जागृती साधा – ध्यान, साधना, सत्संग यामुळे स्वतःला अज्ञानातून बाहेर काढा आणि आत्मसाक्षात्कार मिळवा.

उदाहरणाने समजावणी:
१. वाघाच्या कळपात वाढलेले हरीण:
एखादे सिंहाचे पिल्लू जर हरणांच्या कळपात वाढले, तर त्याला वाटते की तेही हरीण आहे. पण जसेच त्याला आपल्या अस्सल सिंहस्वरूपाची जाणीव होते, तसेच ते भय सोडून सिंहासारखे जगू लागते. तसेच, आपण शरीरधारी असल्याचा भ्रम सोडून आत्मस्वरूप जाणले, तर आपल्याला खरी मुक्ती मिळेल.

२. सूर्य उगवल्यावर भ्रमाचा नाश:
अंधारात दोरीला साप समजला जातो, पण प्रकाश पडल्यावर तो भ्रम नष्ट होतो. तसेच, अज्ञानामुळे माणूस संसाराच्या सुख-दुःखात अडकतो, पण ज्ञानाच्या प्रकाशाने त्याचा मोह दूर होतो.

निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वर महाराज आपल्या ओवीत सांगतात की, माणूस अज्ञानरूपी झोपेत आहे आणि त्याला संसाररूपी स्वप्न खरे वाटत आहे. पण खरे ज्ञान मिळाल्यावर तो या स्वप्नरूपी संसारातून मुक्त होतो आणि शाश्वत आनंदाचा अनुभव घेतो. म्हणूनच, आपणही आत्मज्ञान मिळवून या भ्रममय जगातून सत्यस्वरूपाच्या आनंदाकडे जावे.

“ज्ञान हेच खरे जागरण आहे, आणि अज्ञान हीच खरी झोप आहे !”