अध्यात्म म्हणजे काय ?

ऐशिया आपुलियाची सहजस्थिती । जया ब्रह्माची नित्यता असती ।
तया नाम सुभद्रापती । अध्यात्म गा ।। १९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – अर्जुना, याप्रमाणे आपल्या स्थितीनें असणाऱ्या ब्रह्माचें जें अखंडत्व त्या अखंडत्वास अध्यात्म हें नाव आहे.

ज्ञानदेव महाराज अर्जुनाशी बोलताना इथे “अध्यात्म” या शब्दाचा अत्यंत सूक्ष्म, पण सर्वव्यापी अर्थ उलगडतात. सामान्यपणे अध्यात्म म्हटले की लोकांच्या मनात जप, तप, ध्यान, उपासना, संन्यास, एकांत, देहत्याग अशा संकल्पना उभ्या राहतात. पण ज्ञानदेवांना अपेक्षित असलेले अध्यात्म या सर्वांच्या पलीकडचे आहे. अध्यात्म म्हणजे काही कृतींचा संच नाही, काही बाह्य शिस्तींची यादी नाही; अध्यात्म म्हणजे आपल्या अस्तित्वाची सहज, स्वाभाविक, अखंड अवस्था. ही अवस्था ब्रह्माची नित्यता धारण करून असते. म्हणूनच या नित्यत्वालाच “अध्यात्म” असे नाव दिले आहे.

“ऐशिया आपुलियाची सहजस्थिती” हा शब्दप्रयोग अत्यंत अर्थगर्भ आहे. सहजस्थिती म्हणजे प्रयत्नाने मिळवलेली अवस्था नव्हे. जी काही साधना करून, कष्ट करून, काळाच्या ओघात प्राप्त होते ती अवस्था ‘सहज’ नसते. सहज म्हणजे जी जन्मतः आहे, जी नेहमी आहे, जी कधीच सोडून गेलेली नाही. मनुष्य जन्माला येतो तेव्हापासून नव्हे, तर जन्माआधीही जी आहे आणि देह नष्ट झाल्यावरही जी तशीच असते तीच ही सहजस्थिती. आपण ज्या देहाला ‘मी’ म्हणतो, ज्या मनाला ‘मी’ म्हणतो, ज्या बुद्धीला ‘मी’ म्हणतो — त्यांच्याआधी आणि त्यांच्या पलीकडे जे आहे तेच हे ‘आपुलं’ स्वरूप.

ज्ञानदेव इथे “आपुलियाची” असा शब्द वापरतात. ब्रह्म कुठेतरी दूर नाही, देव कुठल्या लोकात नाही, परमात्मा आकाशात नाही. तो आपलाच आहे. इतकाच नव्हे, तर तोच आपण आहोत. परंतु अज्ञानामुळे, देहबुद्धीमुळे, अहंकारामुळे आपण त्याला वेगळे मानतो. “मी” आणि “तो” अशी फूट पडते आणि तेथूनच संसार सुरू होतो. अध्यात्म म्हणजे ही फूट मिटवणे. “मी देह नाही, मी मन नाही, मी बुद्धी नाही; मी त्या सर्वांचा साक्षी आहे” अशी जाणीव जागी होणे म्हणजे अध्यात्म.

“जया ब्रह्माची नित्यता असती” — ब्रह्माचे मुख्य लक्षण नित्यता आहे. जे येते आणि जाते ते ब्रह्म नाही. जे बदलते ते ब्रह्म नाही. जे काळाच्या अधीन आहे ते ब्रह्म नाही. काळ, देश, परिस्थिती, सुख-दुःख, लाभ-हानी, जन्म-मरण — या सर्वांच्या पलीकडे जे अचल आहे, जे अखंड आहे, जे एकरस आहे तेच ब्रह्म. ही नित्यता म्हणजेच ब्रह्माचे स्वरूप. आणि हीच नित्यता आपल्या सहजस्थितीत आहे. आपण बदलतो असे वाटते, पण बदलत नाही ते आपणच आहोत. बदल फक्त देहाचा आहे, मनाचा आहे, अनुभवांचा आहे. साक्षीभाव मात्र अढळ आहे.

ज्ञानदेव अर्जुनाला सांगत आहेत की, “अर्जुना, तू जो आहेस, ज्या स्वरूपात आहेस, त्या स्वरूपातच ब्रह्माची नित्यता आहे.” म्हणजे ब्रह्म वेगळे शोधायचे नाही, वेगळे मिळवायचे नाही. स्वतःकडे पाहिले की ब्रह्म सापडते. पण हे पाहणे डोळ्यांनी नाही, मनाने नाही; ते पाहणे म्हणजे ओळखणे. स्वतःच्या अस्तित्वाची खोल ओळख होणे म्हणजे अध्यात्म.

या ओवीत ‘अध्यात्म’ हा शब्द जणू नव्याने परिभाषित होतो. अध्यात्म म्हणजे आत्म्याचा अभ्यास, आत्म्याची साधना, आत्म्याचा शोध — असा साधा अर्थ घेतला जातो. पण ज्ञानदेव म्हणतात, अध्यात्म म्हणजे आत्मा आहे हे समजणे नव्हे; आत्माच सर्व आहे हे उमजणे. आत्मा वेगळा आणि जग वेगळे, परमात्मा वेगळा आणि जीव वेगळा — ही द्वैतदृष्टी अध्यात्मात नाही. अध्यात्म म्हणजे अद्वैताची सहज जाणीव.

मनुष्याच्या आयुष्यात दुःख का येते? कारण तो नश्वर गोष्टींना शाश्वत मानतो. जे तुटणारे आहे त्यात तो आधार शोधतो. जे बदलणारे आहे त्यात तो स्थैर्य शोधतो. देह वृद्ध होतो, मन अस्थिर होते, नाती बदलतात, परिस्थिती बदलते — आणि त्यातच आपले संपूर्ण अस्तित्व गुंतलेले असल्यामुळे दुःख अपरिहार्य होते. पण अध्यात्माची जाणीव झाली की, माणूस बदलांमध्येही न बदलणाऱ्या तत्त्वाला धरतो. त्यामुळे दुःख येते, पण तो त्यात बुडत नाही. सुख येते, पण त्यात अडकत नाही.

ज्ञानेश्वरीचे हे सौंदर्य आहे की ती अध्यात्माला जीवनापासून वेगळे करत नाही. इथे संन्यासाची सक्ती नाही, संसाराचा त्याग नाही. “आपुलियाची सहजस्थिती” म्हणजे संसारात राहून, कर्म करत राहून, जबाबदाऱ्या निभावत राहूनही ब्रह्मस्थिती शक्य आहे. कारण ती अवस्था मिळवायची नाही; ती ओळखायची आहे. आपण जे आहोत ते विसरलेलो आहोत, इतकेच.

या ओवीत ‘सुभद्रापती’ असा संबोधन आहे. अर्जुन हा सुभद्रेचा पती आहे, पण ज्ञानदेव त्याला या लौकिक नात्याने संबोधतात, याचाही अर्थ आहे. अर्जुन युद्धभूमीवर उभा आहे, संसाराच्या मध्यभागी आहे. तरीही त्याला अध्यात्माचा उपदेश दिला जात आहे. याचा अर्थ अध्यात्म हे जंगलात जाणाऱ्यांसाठी नाही, तर जीवनाच्या रणांगणात उभ्या असणाऱ्यांसाठी आहे.

अध्यात्म म्हणजे कर्म टाळणे नव्हे, कर्म करताना स्वतःला कर्माशी न जोडणे. मी कर्ता आहे, मी भोक्ता आहे ही भावना सुटणे म्हणजे अध्यात्म. कर्म होत राहते, पण करणारा राहत नाही. अनुभव येतात, पण अनुभवणारा त्यात गुंतत नाही. हीच ती सहजस्थिती.

ज्ञानदेवांच्या मते अध्यात्म ही काही अंतिम अवस्था नाही की जिथे पोहोचल्यावर जीवन थांबते. उलट, अध्यात्म म्हणजे जीवन अधिक स्वच्छ, अधिक निर्मळ, अधिक करुणामय होणे. कारण जेव्हा ‘मी’ आणि ‘तू’ यातील भिंत गळून पडते, तेव्हा दुसऱ्याचे दुःख हे आपलेच दुःख वाटू लागते. तेव्हा अहंकाराचा भार कमी होतो, अपेक्षांची साखळी तुटते, आणि जीवन हलके होते.

या ओवीचा गाभा असा आहे की ब्रह्म कुठेतरी नसून, ते इथेच आहे. ते भविष्यकाळात मिळणार नाही, ते आत्ताच आहे. ते साध्य नाही, ते सिद्ध आहे. ते प्रयत्नाने नाही, तर ओळखीने प्रकट होते. ही ओळख म्हणजेच अध्यात्म.

अध्यात्म म्हणजे चमत्कार नव्हे, अद्भुत अनुभव नव्हेत. अध्यात्म म्हणजे साधेपणाची परम सीमा. जेव्हा माणूस स्वतःशी झगडणे थांबवतो, स्वतःला सिद्ध करण्याची धडपड सोडतो, तेव्हा तो सहज होतो. त्या सहजतेतच ब्रह्म नांदते. म्हणून ज्ञानदेव म्हणतात, ज्या सहजस्थितीत ब्रह्माची नित्यता आहे, त्या नित्यात्वालाच अध्यात्म असे नाव आहे.

अखेरीस, ही ओवी आपल्याला सांगते की अध्यात्म जीवनापासून पळ काढणे नाही, तर जीवनाला त्याच्या मूळाशी जोडणे आहे. देह, मन, बुद्धी यांच्या पलीकडे असलेले जे शाश्वत आहे त्याच्याशी नाते जोडणे म्हणजे अध्यात्म. आणि ते नाते आधीच जोडलेले आहे — आपण फक्त विसरून गेलो आहोत. विस्मरण संपले की अध्यात्म आपोआप प्रकट होते.