हेच ज्ञान, हेच प्रेम, अन् हेच मोक्ष

म्हणोनि आपुलालिया हिताचेनि लोभे । मज आवडे तोही भक्त झोंबे ।
परी मीचि करी वालभें । ऐसा ज्ञानिया एकु ।। ११९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – म्हणून आपापल्या हिताच्या इच्छेने वाटेल तो भक्त मला झोंबतो, परंतु मीच ज्याच्यावर प्रेम करतो, असा त्यापैकीं एक ज्ञानी भक्त होय.

या ओवीत भगवान श्रीकृष्ण भक्तांच्या चार प्रकारांविषयी सांगताना, त्यातील ‘ज्ञानी भक्त’ हा श्रेष्ठ का आहे, हे अत्यंत सुंदर भावनेतून स्पष्ट करतात. ज्ञानेश्वर माउलींच्या ओवीतील प्रत्येक शब्द ही भक्तीच्या उत्कटतेने भरलेली एक अंतःस्पर्शी भावना आहे. “मज आवडे तोही भक्त झोंबे” — या एका वाक्यात श्रीकृष्णाने आपल्या अंतःकरणातील करुणा आणि परमप्रेमाची सीमा उघड केली आहे. आणि त्यानंतर जेव्हा ते म्हणतात “परी मीचि करी वालभें, ऐसा ज्ञानिया एकु” — तेव्हा भक्तीचे अंतिम रूप, म्हणजेच ‘ज्ञानी भक्ताची प्रीती’ ही उलगडते.

भक्तांचे चार प्रकार

भगवद्गीतेच्या सातव्या अध्यायात श्रीकृष्ण म्हणतात —
“चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥”
अर्थात — चार प्रकारचे पुण्यवान भक्त माझी उपासना करतात :
१. आर्त – जो दुःखातून मुक्ती हवी म्हणून भगवंताची आठवण करतो,
२. अर्थार्थी – जो भौतिक सुख, संपत्ती किंवा इच्छा पूर्ण व्हावी म्हणून भजतो,
३. जिज्ञासू – जो ज्ञान जाणण्याच्या आकांक्षेने भजतो,
४. ज्ञानी – जो भगवंताला परमसत्य म्हणून जाणून, त्याच्यात एकरूप होतो.

“आपुलालिया हिताचेनि लोभे” – भक्तीतील स्वार्थ

माउली म्हणतात, “आपुलालिया हिताचेनि लोभे मज आवडे तोही भक्त झोंबे” — म्हणजे, भक्त माझी आठवण करतात, माझा जप करतात, पण त्यांच्या मनात एखादे कारण दडलेले असते. कोणी आजारातून सुटका मागतो, कोणी संपत्ती, कोणी यश, तर कोणी ज्ञान. पण त्या सगळ्यांच्या मुळाशी ‘आपुलालिया हिताचा लोभ’ असतो. म्हणजेच, भक्ती हे माध्यम होते, ध्येय नसते.

भगवंत म्हणतो, “ते माझ्यावर प्रेम करतात, पण मी त्यांच्यावर प्रेम करू शकत नाही असं नाही. त्यांचं प्रेमही माझ्यासाठी पवित्रच आहे. पण त्यांचा हेतू मी नसतो, तर त्यांच्या अपेक्षा असतात.”

माउली या ओवीत एका नाजूक भावनेला शब्द देतात, जसं आईला आपलं मूल काही कारणाने जवळ येतं. “आई, भूक लागली आहे”, “आई, गृहपाठ करून दे”, “आई, नवीन कपडे हवे आहेत.” आईला माहीत असतं की मुलाचं प्रेम स्वार्थमिश्रित आहे, पण ती ते नाकारत नाही. उलट, त्या स्वार्थातूनही प्रेम दिसतं म्हणून ती हसते. तसेच श्रीकृष्णही म्हणतात “मला झोंबतो तोही भक्त आवडतो.”

‘झोंबणे’ या शब्दात भावनेचा एक कोमल विरोधाभास आहे. जसं एखादं मूल आईच्या मांडीवर बसून तिला ओढतं, तिचे लक्ष वेधतं, तिचं प्रेम मागतं, पण त्याचं ते ओढणं आईला राग आणत नाही, उलट तिचं ममत्व वाढवतं. तसंच भक्तांचे स्वार्थी आर्त हाकाही भगवंताला प्रिय वाटतात, कारण त्या हाकेत प्रेमाचं बीज असतं.

भगवंताचा दृष्टिकोन – प्रेमाचं रूपांतर

भगवंत सर्वांना समान दृष्टीने पाहतो. पण तो ज्याच्यावर प्रेम करतो, त्याचं कारण केवळ भक्ती नसून ‘भक्तीतील ज्ञान’ असतं.
“परी मीचि करी वालभें, ऐसा ज्ञानिया एकु”
म्हणजे, अनेक भक्तांमध्ये माझ्या नजरेत तो एक ज्ञानी भक्त विशेष प्रिय असतो. कारण तो मला काही मागत नाही; तो माझ्यातच आपलं सर्वस्व पाहतो.

ज्याचं मन भगवंतात एकरूप झालं आहे, त्याच्या साठी ‘मी’ आणि ‘तो’ असा भेद उरत नाही. तो फक्त भगवंताचा आनंद अनुभवतो. अशी भक्ती म्हणजे निखळ प्रेम, जिथे अपेक्षा नाही, मिळकतीची गणना नाही, फक्त समर्पण आहे.

ज्ञानी भक्ताची ओळख

ज्ञानेश्वर माउलींच्या दृष्टिकोनातून, ज्ञानी भक्त म्हणजे तो जो “आपण, जग आणि ईश्वर” यांतील एकात्मता अनुभवतो. त्याच्यासाठी ईश्वर बाहेर नाही, तर अंतरंगात आहे.
तो म्हणतो – “मी आणि तू वेगळे नाही, तूच मी आणि मीच तू.”
हेच ‘अद्वैत’ ज्ञान होय. अशा ज्ञानी भक्तासाठी भक्ती ही मागण्याचं साधन नसून ‘स्वानुभवाचं उत्सव’ असते. त्याच्या भक्तीत न रडणे असते, न मागणे — फक्त एक स्थिर आनंद. त्याला मिळालं तरी भगवंत, गमावलं तरी भगवंत. सुख-दुःखातही भगवंतच त्याचं आश्रयस्थान असतो.

स्वार्थी भक्त आणि ज्ञानी भक्त यातील फरक

आर्त, अर्थार्थी आणि जिज्ञासू हे भगवंताच्या सान्निध्यात येतात, पण त्यांचा प्रवास अजून पूर्ण झालेला नसतो. त्यांची भक्ती म्हणजे नदी अजून समुद्राला भेटलेली नाही. ती प्रवासात आहे, दिशेचा शोध घेत आहे. पण ज्ञानी भक्त म्हणजे समुद्रात मिळालेली नदी. जिथे सगळी अस्मिता, सगळा अहंकार विसरला गेला आहे.

आर्त भक्त दुःखातून मुक्ती मागतो,
अर्थार्थी भक्त सुखाचा शोध घेतो,
जिज्ञासू भक्त ज्ञान शोधतो,
आणि ज्ञानी भक्त काहीही शोधत नाही —
कारण त्याला जे हवे ते आधीच त्याच्यात आहे, हे त्याला ठाऊक असते.

भगवंताची “वालभता”

‘वालभ’ म्हणजे प्रेम, आत्मीयता, लाडीक आपुलकी. भगवंत सर्वांवर कृपा करतो, पण ‘वालभता’ तो ज्ञानी भक्तावरच करतो. कारण बाकीचे भक्त भगवंताला साधन बनवतात, ज्ञानी भक्त मात्र भगवंतालाच ध्येय बनवतो. ज्याची भक्ती “मी आणि तू”, “माझं आणि तुझं” या सीमांना ओलांडते — तिथेच भगवंताला आपला आत्माराम भेटतो. त्यामुळे श्रीकृष्ण म्हणतो, “मीच त्याच्यावर वालभ करतो.” म्हणजेच, भगवंताचा आत्मभाव त्या ज्ञानी भक्तात जागृत होतो.
जसं आरशात आपलं प्रतिबिंब दिसतं, पण ते आरशाचं नसतं, आपल्याच अस्तित्वाचं असतं. तसंच ज्ञानी भक्त म्हणजे भगवंताचं आरसाच होय.

ज्ञानी भक्ताचं प्रेम – समरसतेचं प्रेम

सामान्य भक्ताचं प्रेम हे ‘द्वैत’ आधारित असतं. “मी भक्त, तू देव.” पण ज्ञानी भक्ताचं प्रेम म्हणजे ‘अद्वैत’ — “तूच मी आहेस.” हे प्रेम म्हणजे अग्नी आणि ज्योत यांचं नातं. वेगळं दिसतं, पण तत्त्वाने एकच असतं. ज्ञानेश्वर म्हणतात, ज्या क्षणी भक्ताला हा अनुभव येतो, त्या क्षणी त्याची भक्ती देवत्वात विलीन होते.
म्हणूनच भगवंत म्हणतो, “असा ज्ञानी भक्त मला अत्यंत प्रिय आहे.” त्याची भक्ती मागत नाही, ती देत राहते. ती मिळवणं नव्हे, तर विसर्जन आहे.

माउलींच्या भावनेतून – दया आणि ज्ञान यांचा संगम

ज्ञानेश्वर माउली हे केवळ तत्त्वज्ञ नाहीत, ते ‘माऊली’ आहेत. म्हणजेच प्रेमाचं मूर्त स्वरूप. म्हणून त्यांच्या ओवीत केवळ तत्त्वज्ञान नाही, तर वात्सल्य आहे.
या ओवीत भगवंताचं मन एका आईसारखं वाटतं — जिथं आईला सगळ्या मुलांवर प्रेम असतं, पण जी मुलं तिचं मन जाणतात, तिचं प्रेम समजतात, त्या मुलांवर तिची विशेष माया असते.
तसेच, श्रीकृष्ण म्हणतात “सर्व भक्त मला प्रिय आहेत, पण ज्ञानी भक्त माझा आत्मस्वरूप आहे.” हे प्रेम पारस्परिक आहे. भगवंत ज्ञानी भक्तावर प्रेम करतो आणि ज्ञानी भक्त भगवंतात विलीन होतो.

आधुनिक संदर्भात विचार

आजच्या युगातही ही ओवी आपल्याला खूप काही शिकवते. आपण अनेकदा देवाला मागण्यांच्या यादीसह भेटतो. नोकरी, आरोग्य, पैसा, यश, संतती, सुख.
हे मागणे चुकीचं नाही, पण ते ‘प्रारंभिक भक्तीचं पाऊल’ आहे.
खरी भक्ती तेव्हा सुरु होते जेव्हा आपण म्हणतो, “देवा, तू आहेस म्हणजे सगळं आहे.” जेव्हा आपण भगवंताला साधन न बनवता ध्येय बनवतो, तेव्हा आपल्या भक्तीचं स्वरूप बदलतं.
ज्ञानी भक्ती म्हणजे ‘मागण्यापासून समर्पणापर्यंतचा प्रवास’. अशा भक्तीतून मनात शांतता, स्थैर्य, आणि सर्वव्यापकतेचा अनुभव येतो.

ओवीचा अंतःसंदेश

या ओवीत माउली आपल्याला सांगतात, भगवंत सर्वांना प्रेमाने स्वीकारतो, पण ज्याला स्वतःचं आणि भगवंताचं एकत्व अनुभवायला येतं, तोच ‘ज्ञानिय भक्त’ ठरतो. त्याच्या भक्तीत मागण्यांची झोंब नाही, असते ती शांततेची झुळूक. असते ती ‘आपणच ईश्वर आहोत’ या अनुभूतीची प्रसन्नता. अशा भक्ताला भगवंत “माझा वालभ” म्हणतो. म्हणजेच, “हा माझाच मी आहे.” हे अद्वैत प्रेम म्हणजेच भक्तीचा शिखरबिंदू.

निष्कर्ष

“म्हणोनि आपुलालिया हिताचेनि लोभे, मज आवडे तोही भक्त झोंबे,
परी मीचि करी वालभें, ऐसा ज्ञानिया एकु” —

ही ओवी केवळ भक्तीचे वर्गीकरण नाही; ती भक्तीच्या उत्क्रांतीची गाथा आहे. भक्ती स्वार्थातून सुरु होते, पण अखेरीस ‘स्व’ हरवते. तिथेच भक्त आणि भगवंत यांच्यातील भेद संपतो. जेव्हा आपण म्हणतो “मी तुझा आहे” आणि भगवंत म्हणतो “मीच तुझ्यात आहे”. तेव्हा भक्तीचं रूप ज्ञानात बदलतं, आणि ज्ञानाचं रूप प्रेमात. हीच ओवी त्या परमसत्याचा उलगडा करते, की भगवंतालाही प्रेम करावसं वाटतं, पण ते केवळ त्याच्यावरचं प्रेम परत करतो, जो स्वतःमध्ये त्याला अनुभवतो.

असा ज्ञानी भक्त, भगवंताच्या दृष्टीने नव्हे तर अस्तित्वाच्या दृष्टीनेच “एक” असतो. हेच ज्ञान, हेच प्रेम, आणि हेच मोक्ष.