क्षणात पकडलेले जीवन : पंखांखालील संवर्धन

या छायाचित्राकडे पाहताना प्रथम जाणवते ते क्षणाचे पवित्रत्व. कोल्हापूर येथील न्यु शाहुपुरी येथे राहाणारे सुभाष पुरोहित यांनी टिपलेला हा फोटो केवळ एक सुंदर दृश्य नाही, तर तो निसर्गातील जीवनचक्राचा, मातेच्या वात्सल्याचा आणि पर्यावरणीय संतुलनाचा जिवंत दस्तऐवज आहे. ओंटारिओ–कॅनडा येथे “WINGS” या विषयावर होणाऱ्या जागतिक प्रदर्शनासाठी या छायाचित्राची निवड होणे, ही केवळ छायाचित्रकाराच्या तांत्रिक कौशल्याची पावती नाही, तर या चित्रात सामावलेल्या वैश्विक संदेशाचीही दखल आहे.

या छायाचित्रात दिसणारा Painted Stork (चित्रबलाक) हा पक्षी आपल्या विशाल पंखांचा छत्रछाया निर्माण करत आपल्या पिल्लांना अन्न भरवत आहे. झाडाच्या उंच फांदीवर विणलेल्या घरट्यात बसलेली पिल्ले, वरून सावध नजरेने झुकलेली आई आणि पसरलेले तिचे पंख – हा क्षण जणू आईपणाच्या आदिम स्मृतींना जागवतो. पंख फक्त उडण्यासाठी नसतात, ते संरक्षणासाठी, आच्छादनासाठी आणि प्रेमाच्या सीमारेषा आखण्यासाठीही असतात, हे या छायाचित्रातून अधोरेखित होते.

पर्यावरण संवर्धनाचा विचार करताना आपल्याला अनेकदा आकडे, अहवाल, धोरणे यांची आठवण होते. पण असे छायाचित्र पाहिल्यावर कळते की पर्यावरण म्हणजे फक्त जंगल, नदी किंवा हवा नाही, तर त्या पर्यावरणात सुरक्षितपणे वाढणारे जीवन हेच त्याचे खरे मोजमाप आहे. या पिल्लांचे अस्तित्व हे त्या परिसंस्थेच्या आरोग्याचे द्योतक आहे. झाडे सुरक्षित असतील, पाणी स्वच्छ असेल, अन्नसाखळी अखंड असेल, तरच असा क्षण संभवतो.

निसर्गसंवर्धनाचा पंखधारी उत्सव : फुलपाखरांच्या जन्मकथेतून माणसाची जबाबदारी

Painted Stork हा पक्षी प्रामुख्याने पाणथळ भागांवर अवलंबून असतो. तलाव, नदीकाठ, दलदली – ही त्याची जीवनरेषा. पण विकासाच्या नावाखाली हीच पाणथळ क्षेत्रे नष्ट होत आहेत. शहरीकरण, औद्योगिक प्रदूषण, प्लास्टिक कचरा आणि हवामान बदल यांचा थेट परिणाम अशा पक्ष्यांच्या प्रजननावर होतो. त्यामुळे या छायाचित्रातील आनंदी क्षणामागे अदृश्य संकटांची सावलीही आहे, याची जाणीव आपल्याला ठेवावी लागते.

या छायाचित्राचे सौंदर्य केवळ दृश्यात्मक नाही, तर ते संवेदनशीलतेचे सौंदर्य आहे. आई पक्षी पिल्लांना भरवत असताना तिच्या पंखांचा विस्तार पाहिला, की मानव समाजातील आईची आठवण होते. भाषा वेगळी, प्रजाती वेगळी, पण वात्सल्याची भाषा समान. निसर्ग मानवाला हेच शिकवत असतो की जीवनाची मूल्ये कोणत्याही एका जातीपुरती मर्यादित नाहीत.

हवामान बदलाचा तीव्र धोका अन् त्याचे लोकजीवनावर परिणाम यावर इफ्फीमध्ये चित्रपट सादर

पक्षी संवर्धनाचा प्रश्न हा मुळात मानवी जबाबदारीचा प्रश्न आहे. पक्षी स्वतःसाठी काही मागत नाहीत; ते फक्त आपले नैसर्गिक अधिवास सुरक्षित राहावेत, एवढीच अपेक्षा ठेवतात. पण आपण जंगल तोडतो, झाडे कमी करतो, पाणवठे बुजवतो आणि मग आश्चर्य व्यक्त करतो की पक्षी का कमी होत आहेत. या छायाचित्रात दिसणारे घरटे हे एका झाडावर आहे. ते झाड नसेल, तर हे घरटे नसेल; घरटे नसेल, तर पिल्ले नाहीत; आणि पिल्ले नाहीत, तर उद्याचा पक्षीच नाही.

या छायाचित्रात एक महत्त्वाचा प्रतीकात्मक अर्थ दडलेला आहे. आई पक्षी पंख पसरून उभी आहे. जणू ती म्हणत आहे, “मी आहे तोपर्यंत तुम्ही सुरक्षित आहात.” पण निसर्ग आज मानवाकडेही हेच विचारतो आहे. “तू आहेस तोपर्यंत मी सुरक्षित आहे का?” हा प्रश्न अस्वस्थ करणारा आहे. कारण आज निसर्गाला मानवापासूनच संरक्षणाची गरज भासत आहे.

जागतिक स्तरावर “WINGS” या विषयाची निवडही अर्थपूर्ण आहे. पंख म्हणजे स्वातंत्र्य, उड्डाण, आकांक्षा. पण पंख जबाबदारीही मागतात. उडण्याचा अधिकार जसा आहे, तसाच जगण्याचा अधिकार प्रत्येक जीवाला आहे, ही जाणीव या विषयामागे आहे. सुभाष पुरोहित यांच्या छायाचित्राने या विषयाला मानवी संवेदनांचा स्पर्श दिला आहे.

पर्यावरण संवर्धन हे केवळ वृक्षारोपणापुरते मर्यादित नसून, जैवविविधतेचे रक्षण हे त्याचे खरे ध्येय आहे. एक पक्षी प्रजाती नष्ट झाली, तर त्याच्याशी जोडलेली संपूर्ण अन्नसाखळी विस्कळीत होते. कीटकांची संख्या वाढते किंवा कमी होते, पाण्याच्या परिसंस्थेवर परिणाम होतो आणि अखेरीस त्याचे परिणाम मानवावरही होतात. त्यामुळे पक्षी संवर्धन म्हणजे मानवाच्या भविष्याचीच काळजी आहे.

वाढती जागतिक लोकसंख्या : मानवतेसमोरील आव्हान अन् विश्वभारतीचा मार्ग

या छायाचित्रातील क्षण “अगदी बरोबर पकडलेला” आहे, असे म्हणताना आपण केवळ फोटोग्राफीचा संदर्भ घेत नाही, तर काळाच्या संदर्भातही बोलत असतो. आज असा क्षण टिपणे महत्त्वाचे आहे, कारण उद्या असे दृश्य दुर्मिळ होण्याची भीती आहे. म्हणूनच छायाचित्रण हे आज केवळ कला न राहता पर्यावरणीय साक्ष बनत चालले आहे.

सुभाष पुरोहित यांचे हे छायाचित्र पाहताना मनात कृतज्ञतेची भावना निर्माण होते – निसर्गाने आपल्याला अजूनही अशी दृश्ये दाखवण्याची संधी दिली आहे. याची पण त्याचबरोबर जबाबदारीची जाणीवही होते. आपण आपल्या कृतींनी हा निसर्ग जपणार आहोत की केवळ अशा छायाचित्रांतच त्याला कैद करून ठेवणार आहोत?

अखेरीस, हे छायाचित्र आपल्याला एक शांत पण ठाम संदेश देते – संवर्धन म्हणजे केवळ संरक्षण नाही, तर सहअस्तित्व आहे. जसे ही आई पक्षी आपल्या पिल्लांसोबत या झाडावर, या आकाशाखाली, या पृथ्वीवर सहअस्तित्व जगते, तसेच मानवानेही इतर सजीवांसोबत जगण्याची शहाणपणाची भूमिका स्वीकारणे आवश्यक आहे. तेव्हाच अशा पंखांचा विस्तार भविष्यातही आपल्याला पाहायला मिळेल.