चैतन्यपूर्ण सौंदर्यात सत्याचा अनुभव

जें उन्मनियेचें लावण्य । जें तुर्येचें तारुण्य ।
अनादि जें अगण्य । परमतत्त्व ।। ३२० ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – जे परमात्मतत्त्व मनरहित अवस्थेचे सौंदर्य आहे व चौथ्या ज्ञानरूप अवस्थेचें तारूण्य आहे आणि जे नित्यसिद्ध व अमर्याद आहे.

ज्ञानदेव माउलींनी अध्याय सहाव्यात ध्यानयोगाचे गूढ अत्यंत सुंदरतेने उलगडले आहे. ही ओवी हे ध्यानावस्थेतील सर्वोच्च परमतत्त्वाचे लक्षण सांगणारी आहे. साधनेच्या विविध अवस्थांमध्ये जेव्हा मनाचं लयावस्थेत रूपांतर होतं, जेव्हा चैतन्याचं अनुभवसाक्षात्कारात रूपांतर होतं, तेव्हा अनुभवास येणाऱ्या उन्मनावस्था, तुर्यावस्था आणि अनादि, अगण्य परमतत्त्व यांचं जे सौंदर्य आणि तारुण्य आहे, त्याचा सूक्ष्म आणि गूढ संकेत ही ओवी देते.

“जें उन्मनियेचें लावण्य”
– उन्मनी अवस्था ही साधकाच्या ध्यानात मन विरहित होण्याची अवस्था असते. येथे “उन्मन” म्हणजे मनापलीकडे गेलेली अवस्था. या अवस्थेत साधकाचे मन पूर्ण शांत, निराकार, निष्क्रिय आणि निर्विकार होते. अशा अवस्थेचे जे सौंदर्य आहे, जे लावण्य आहे, ते वर्णनातीत आहे.

“जें तुर्येचें तारुण्य”
– तुर्य ही चौथी अवस्था आहे – जाग्रत, स्वप्न, सुषुप्ती यापलीकडची. ती नित्यनव, नित्यताजेपणाने भरलेली आहे. येथे “तारुण्य” या शब्दाचा अर्थ आहे – चैतन्याचा उत्कटपणा, नवनवता, प्रौढ पण टवटवीत जाणीव. परमात्मा म्हणजे हे तुर्यस्वरूप तारुण्य.

“अनादि जें अगण्य”
– हे तत्त्व अनादि आहे – त्याचा आरंभ नाही. अगण्य आहे – त्याला मोजता येत नाही, तो संख्या, वेळ, आकार, संकल्पनेच्या पलीकडे आहे.

“परमतत्त्व”
– हे सर्व वर्णन परब्रह्मा, परमेश्वराचे तत्त्व आहे. या परमतत्त्वाचे हे स्वरूप उन्मनीचे लावण्य, तुर्याचे तारुण्य आणि अनादित्वाने समर्पित आहे.

तात्त्विक विश्लेषण:
ही ओवी केवळ वर्णन नाही, ती ध्यानयोगातील उत्कट अनुभवसिद्ध अवस्था आहे. ज्ञानेश्वर माउलींनी येथे तीन विशेष अवस्थांचा उल्लेख केला आहे:

उन्मनी अवस्था (Unmani Avastha)
– उन्मनी म्हणजे “मनशून्यता”. ध्यानाचा परिपाक म्हणजे मनाची संपत्ती लयाला जाणे. ‘उन्मनियेचें लावण्य’ हे लावण्य नजरेने न दिसणारे, परंतु अनुभूतीने जाणवणारे असते. ही अवस्था अनेक सिद्ध साधकांना आत्मानुभूतीच्या दिशेने नेते. हे सौंदर्य हे संवेदनशील मनालाही स्पर्श करु शकत नाही. ही ‘शून्य’ अवस्था नसून ‘पूर्ण’ अवस्था आहे. तिचं लावण्य म्हणजे ‘अस्तित्वशून्यतेचं सौंदर्य’.

तुर्य अवस्था (Turiya)
– वेदांतात तुर्य म्हणजे ‘चौथी अवस्था’. ही तीन अवस्थांवर अधिष्ठित, परंतु त्यांच्याहून वेगळी आहे. ही स्थिती ‘साक्षीभाव’ – observer consciousness आहे. इथे “तारुण्य” म्हणजे चैतन्याची नित्य ताजेपणाची अवस्था. परमात्मा वृद्ध नाही, तो कालातीत आहे – म्हणूनच ‘तारुण्य’ ही संकल्पना वापरली आहे.

अनादि आणि अगण्य
– या दोन शब्दांनी त्या परमतत्त्वाच्या अवधारणा-रहित स्वरूपाची ओळख होते. अनादित्व म्हणजे कालबद्धतेपासून परे असणे. अगण्य म्हणजे मोजमापाच्या आणि कल्पनांच्या पलिकडील असणे. ही अवस्था संख्येच्या, भाषेच्या, मनाच्या मर्यादेच्या पलीकडील आहे.

भावनिक, सौंदर्यात्म आणि अध्यात्मिक अर्थ:
या ओवीत साधकाच्या अंतर्मनात जिथे ध्यान समाधीत विराजलेले असते, तिथे जे परम सौंदर्य आहे, त्याचे वर्णन आहे. हे सौंदर्य बाह्य अशा सुंदरतेहून वेगळं आहे. येथे सौंदर्याचा अर्थ आहे निर्विकार आनंद, शुद्ध चैतन्य, नित्य स्फूर्ती आणि निरभिमान अवस्था. ज्ञानेश्वर माउली म्हणतात की, ज्या ठिकाणी उन्मनतेचे लावण्य आहे, त्या ठिकाणी संकल्प संपतात, मनाची हलचाल थांबते आणि ‘स्वरूपसुख’ निर्माण होतं.

“तारुण्य” हा शब्द फक्त शारीरिक अवस्थेसाठी वापरला जात नाही; इथे तो चैतन्याचं रूप आहे – जे सतत स्फुरणारे आहे, जे कंटाळा न आणणारे, कालातीत आणि अविकारी आहे.

“अनादि जें अगण्य” हे शब्द जणू अनुभवात येणाऱ्या त्या परब्रह्माच्या अपरंपारतेचा शांत उद्गार आहेत. अनादित्व म्हणजे अस्तित्वात येण्याचा किंवा संपण्याचा क्षणच नसलेली गोष्ट – आणि अगण्य म्हणजे तिला कोणतीही गणिती किंवा वर्णनात्मक चौकट लागू होत नाही.

उपनिषद व वेदान्तसंदर्भ:
माण्डूक्य उपनिषद आणि योगवाशिष्ठ यांत तुर्य अवस्थेचे सुंदर वर्णन आहे. तुर्य म्हणजे जे जाग्रत, स्वप्न आणि सुषुप्ती या अवस्थांमध्ये नसलेले, पण तरी त्या तिन्ही अवस्थांमध्ये असलेले – साक्षीभूत, नित्यमुक्त आत्मस्वरूप. ज्ञानदेवांच्या या ओवीत त्याच तुर्यस्वरूप परमात्म्याचे तारुण्य सांगितले आहे – म्हणजे तो कधीही वृद्ध होत नाही, कारण तो कालाच्याही पलीकडे आहे.

योग आणि अनुभवयोगातील स्थान:
ध्यानयोगात साधक जब उन्मनी अवस्थेला पोहचतो, तेव्हा सर्व विचार, इच्छा, भूतकाळ-भविष्यकाळ यांचे अस्तित्व संपते. उरते फक्त “अहं अस्मि” हे आत्मस्मरण. त्या अवस्थेत जे सौंदर्य साधक अनुभवतो, ते कोणत्याही ऐहिक सौंदर्याहून हजारो पटीने श्रेष्ठ आहे.
तसेच, तुर्यावस्थेत ध्यानवस्था टिकून राहते पण त्याला कोणी “ध्यान करणारा” नसतो – फक्त “चैतन्य” असते. अशा अवस्थेतील अनुभवाला ‘तारुण्य’ असे म्हणणे म्हणजे तो सतत नवतेने भरलेला आहे.

वैयक्तिक आध्यात्मिक प्रवासात महत्त्व:
या ओवीचा अनुभव फक्त वाचनाने मिळत नाही. ती एक अंतःप्रवेशाची कुंजी आहे. प्रत्येक साधकाच्या अंतःकरणात हे परमतत्त्व आहे. परंतु हे तत्व जाणण्यासाठी प्रथम मनाला शांत करावे लागते. जेव्हा विचार, वासना, स्मृती हे सर्व मागे पडतात, तेव्हा उन्मन्याच्या लावण्यात, तुर्याच्या तारुण्यात व अनादि स्वरूपाच्या अगणनेपणात स्वरूपसाक्षात्कार घडतो. हे परमतत्त्व नित्य आहे, परंतु साधकाच्या अंतःकरणात त्याचे दर्शन काही क्षणापुरते घडते. हे क्षणही संपूर्ण जीवन बदलणारे असतात.

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी अत्यंत सौंदर्यपूर्ण शैलीत अवर्णनीयाचा वर्णन करण्याचा प्रयत्न करते.
ती सांगते:
सत्याच्या उन्मनी अवस्थेचं ते सौंदर्य म्हणजे मनशून्य, परंतु चैतन्यसंपन्न स्थिती.
परमात्म्याचं तुर्यस्वरूप तारुण्य म्हणजे नित्य चैतन्याचं नूतन नृत्य.
तेच परमतत्त्व अनादि व अगण्य आहे – ज्याला काल, गणना, भाषा, भावनांच्या पलीकडचं म्हणतात.
हे परमतत्त्व अनुभवण्यासाठी साधकाने ध्यानाच्या मार्गावर मनाचं विसर्जन करावं लागतं. ज्ञानदेव माउलींनी या ओवीतून आपल्याला हेच सांगितलं आहे की, सत्याचा अनुभव हा शब्दांमध्ये नसतो – तो उन्मन अवस्थेच्या शांत, पण चैतन्यपूर्ण सौंदर्यात आहे.