आत्म्याला जाणणे हाच मानवाच्या जीवनाचा खरा उद्देश ( एआयनिर्मित लेख )

देखे भूतजात निदेलें । तेथेंचि जया पाहलें ।
आणि जीव जेंथ चेइलें । तेथ निद्रितु जो ।। ३५५ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय दुसरा

ओवीचा अर्थ – पाहा, सर्व मनुष्यें ज्या आत्मस्वरुपाच्या ठिकाणी निजलेली ( अज्ञानी ) असतात, त्या ठिकाणी ज्याला उजाडलेले असते. म्हणजे ज्याला आत्मज्ञान झालेलें असते. आणि जीव ज्या देहादि प्रपंचाच्या ठिकाणी जागे विषयसुख अनुभवणारें असतात त्या ठिकाणी जो निजलेला विषयनिवृत्त असतो.

ज्ञानेश्वरीच्या दुसऱ्या अध्यायातील ही ओवी आत्मज्ञान, मानवी मनाची स्थिती आणि भ्रमावस्थेचे वर्णन करते. या ओवीतील प्रत्येक ओळ एका महत्त्वपूर्ण तत्त्वाला स्पर्श करते. याचे निरुपण असे.

1. “देखे भूतजात निदेलें”
   या वाक्याचा अर्थ असा आहे की जो ज्ञानी आहे, तो सर्व चराचरात आत्मज्ञानाच्या प्रकाशाने पाहतो. मात्र, अज्ञानामुळे मनुष्य भ्रमित होतो आणि अज्ञानाच्या निद्रेत असतो. “भूतजात” म्हणजे जड व स्थूल देहधारी जीव. अज्ञानी माणूस केवळ भौतिक जगाच्या आड येणाऱ्या गोष्टी पाहतो आणि त्यातच रमतो.
2. “तेथेंचि जया पाहलें”
   ही ओळ सांगते की अज्ञानमुळे जीव स्वतःच्या बाहेरील गोष्टींचेच निरीक्षण करतो आणि त्यांच्यात गुंततो. परंतु त्याला सत्यस्वरूपाचे दर्शन होत नाही. कारण त्याचे मन बाह्य विषयांतच गुंतलेले असते. हे एक प्रकारे आत्मज्ञानापासून दुरावल्याचे निदर्शक आहे.
3. “आणि जीव जेंथ चेइलें”
   अज्ञानाच्या अवस्थेत जीव जिथे मन लावतो किंवा गुंततो, तेथेच त्याचे चित्त स्थिर होते. हा जीव आपल्या इच्छांमध्ये आणि अपेक्षांमध्येच गुंतून राहतो. त्याला आत्मिक ज्ञानाचा अनुभव येत नाही.
4. “तेथ निद्रितु जो”
   इथे “निद्रितु” हा शब्द अज्ञानाची निद्रा दर्शवतो. म्हणजेच, हा जीव अज्ञानामुळे आपल्या वास्तविक स्वरूपाचा विसर पडून जगाच्या भ्रामक स्वरूपात अडकतो. जणू तो गाढ झोपेत आहे आणि आत्मज्ञानापासून पूर्णपणे दूर आहे.

संदेश:
ही ओवी स्पष्ट करते की आत्मज्ञानाच्या अभावामुळे माणूस भौतिक जगाच्या आकर्षणांमध्ये अडकतो आणि त्याचे सत्य स्वरूप (आत्मतत्त्व) जाणण्यास असमर्थ ठरतो. अज्ञानाची निद्रा सोडून आत्मज्ञानाच्या जागृतीसाठी प्रयत्न करण्याचा संदेश या ओवीतून मिळतो. यामुळेच श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मज्ञानाची महत्ता समजावून सांगत आहेत.

यातून आपल्या जीवनातील महत्त्वाचे तत्त्व समजते—आत्मा हा अजर-अमर आहे आणि त्याला जाणून घेणे, हा मानवाच्या जीवनाचा खरा उद्देश आहे.