विश्वभारती चळवळः निसर्गासोबत सहअस्तित्व साधणारा विकास हवा

विश्वभारती ही संकल्पना मुळातच “सर्वांचे अस्तित्व परस्परांवर अवलंबून आहे” या तत्त्वावर उभी आहे. मानव, प्राणी, वनस्पती, जल, वायू, माती आणि सूक्ष्म जीव यांचे एक अदृश्य पण अतूट नाते आहे. या नात्याला धक्का बसला की संपूर्ण सृष्टीचे संतुलन ढासळते. आज जगभरात जैवविविधतेला जे अभूतपूर्व संकट सामोरे जावे लागत आहे, ते पाहता विश्वभारती संकल्पनेत जैवविविधता संवर्धन हा केवळ एक पर्यावरणीय मुद्दा न राहता तो मानवी अस्तित्वाचा, संस्कृतीचा आणि भविष्याचा प्रश्न बनला आहे.

जैवविविधता म्हणजे केवळ वाघ, हत्ती, गेंडे किंवा दुर्मिळ वनस्पती एवढाच मर्यादित अर्थ नाही. पृथ्वीवर सुमारे ८७ लाख प्रजाती अस्तित्वात असल्याचा शास्त्रज्ञांचा अंदाज आहे. यामध्ये सूक्ष्म जीवाणूंपासून ते विशाल व्हेल माशांपर्यंत, एकपेशीय शैवाळांपासून ते प्रचंड वृक्षांपर्यंत सगळे समाविष्ट आहेत. या जैवविविधतेमुळेच पृथ्वीवर अन्नसाखळी टिकून आहे, हवामान नियंत्रित राहते, पाणी शुद्ध होते आणि मानवी आरोग्याला आधार मिळतो. मात्र सध्याची परिस्थिती अत्यंत चिंताजनक आहे. आंतरराष्ट्रीय संशोधन अहवालांनुसार गेल्या शंभर वर्षांत प्रजाती नष्ट होण्याचा वेग नैसर्गिक वेगाच्या किमान शंभर ते हजारपट वाढला आहे. ही आकडेवारी मानवी हस्तक्षेपाचे गंभीर परिणाम अधोरेखित करते.

जगभरात सध्या सुमारे दहा लाख प्रजाती नष्ट होण्याच्या मार्गावर असल्याचे चित्र आहे. यामध्ये सस्तन प्राणी, पक्षी, उभयचर, सरपटणारे प्राणी, मासे, कीटक आणि वनस्पती यांचा समावेश आहे. विशेषतः उभयचर प्राणी म्हणजे बेडूक, सॅलमँडर यांच्यावर सर्वाधिक संकट आहे. त्यांच्या अधिवासाचा नाश, पाण्याचे प्रदूषण आणि हवामान बदल यामुळे अनेक प्रजाती नामशेष होत आहेत. पक्ष्यांच्या संख्येतही मोठी घट दिसून येते. काही अभ्यासांनुसार गेल्या पन्नास वर्षांत जगभरातील पक्ष्यांची एकूण संख्या अब्जावधीने घटली आहे. कीटकांबाबत तर परिस्थिती अधिक भयावह आहे. परागीभवन करणाऱ्या मधमाश्या, फुलपाखरे, भुंगे यांची संख्या कमी झाल्यामुळे अन्नउत्पादनावर थेट परिणाम होत आहे.

वाढती जागतिक लोकसंख्या : मानवतेसमोरील आव्हान अन् विश्वभारतीचा मार्ग

वनस्पतींच्या बाबतीतही हेच चित्र आहे. जगातील सुमारे ४० टक्के वनस्पती प्रजाती संकटग्रस्त असल्याचे अहवाल सांगतात. अनेक औषधी वनस्पती, स्थानिक झाडे आणि गवताच्या जाती मानवी अतिक्रमणामुळे, जंगलतोडीमुळे आणि एकसुरी शेतीपद्धतीमुळे नष्ट होत आहेत. जैवविविधतेचा हा ऱ्हास म्हणजे केवळ निसर्गाचे नुकसान नाही, तर तो मानवी संस्कृतींच्या, पारंपरिक ज्ञानाच्या आणि स्थानिक उपजीविकेच्या नाशाशीही जोडलेला आहे.

या ऱ्हासामागची कारणे स्पष्ट आहेत. वाढती लोकसंख्या, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण, अंधाधुंद जंगलतोड, खाणकाम, मोठे धरण प्रकल्प, प्रदूषण आणि हवामान बदल हे सर्व घटक एकत्रितपणे जैवविविधतेवर आघात करत आहेत. शेतीत रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा अतिरेकी वापर मातीतील सूक्ष्म जीव नष्ट करत आहे. प्लास्टिक प्रदूषणामुळे समुद्रातील जैवविविधता गंभीर संकटात सापडली आहे. महासागरातील प्रवाळ भित्ती, ज्या समुद्री जैवविविधतेचा कणा आहेत, त्या तापमानवाढीमुळे मोठ्या प्रमाणावर नष्ट होत आहेत.

या पार्श्वभूमीवर जगभरात जैवविविधता संवर्धनासाठी विविध पातळ्यांवर प्रयत्न सुरू आहेत. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जैवविविधता करार हा एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. या कराराअंतर्गत देशांनी जैवविविधतेचे संरक्षण, शाश्वत वापर आणि जैवसंपत्तीचे लाभ न्याय्य रीतीने वाटून घेण्याची बांधिलकी स्वीकारली आहे. अलीकडच्या काळात ठरवण्यात आलेले उद्दिष्ट म्हणजे २०३० पर्यंत जगातील किमान ३० टक्के भूभाग आणि समुद्री क्षेत्र संरक्षित करणे. हे उद्दिष्ट महत्त्वाकांक्षी असले तरी ते साध्य करण्यासाठी अनेक देशांनी संरक्षित क्षेत्रे वाढवण्यास सुरुवात केली आहे.

आफ्रिकेत वन्यजीव संवर्धनासाठी समुदायाधारित मॉडेल मोठ्या प्रमाणावर राबवले जात आहेत. केनिया, टांझानिया, नामिबिया यांसारख्या देशांमध्ये स्थानिक समुदायांना वन्यजीव संरक्षणाशी थेट जोडले जात आहे. पर्यटनातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचा काही भाग स्थानिक लोकांपर्यंत पोहोचवून त्यांना जंगल आणि प्राणी वाचवण्यात सहभागी करून घेतले जात आहे. यामुळे अवैध शिकारीला आळा बसण्यास मदत झाली आहे. आशियामध्ये वाघ, गेंडे, हत्ती यांच्यासाठी विशेष संवर्धन प्रकल्प राबवले जात आहेत. भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये वाघांची संख्या वाढल्याची उदाहरणे ही संवर्धनाच्या यशस्वी प्रयत्नांची साक्ष देतात.

विश्वभारती चळवळः हवा प्रदूषणावरचा लढा आजच्या पिढीसाठी नव्हे तर, उद्याच्या श्वासासाठी

युरोपमध्ये जैवविविधता पुनर्स्थापनेसाठी ‘रीवाइल्डिंग’ ही संकल्पना पुढे येत आहे. मानवाने नियंत्रित केलेल्या किंवा सोडून दिलेल्या भूभागांमध्ये पुन्हा नैसर्गिक प्रक्रिया सुरू करण्यावर भर दिला जात आहे. नद्या त्यांच्या नैसर्गिक प्रवाहात परत आणणे, स्थानिक वनस्पती लावणे आणि स्थानिक प्राणी पुन्हा त्या परिसंस्थेत आणणे असे प्रयोग केले जात आहेत. अमेरिकेत राष्ट्रीय उद्याने आणि वन्यजीव अभयारण्यांचे मोठे जाळे उभे आहे. तेथे वैज्ञानिक पद्धतीने प्रजातींचे निरीक्षण, जनगणना आणि व्यवस्थापन केले जाते.

समुद्री जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठीही जागतिक स्तरावर प्रयत्न सुरू आहेत. समुद्री संरक्षित क्षेत्रे वाढवणे, अवैध मासेमारी रोखणे आणि प्लास्टिक कचरा कमी करण्यासाठी मोहिमा राबवल्या जात आहेत. काही देशांनी खोल समुद्रातील खाणकामावर मर्यादा घालण्याचा निर्णय घेतला आहे. प्रवाळ भित्ती पुनरुज्जीवनासाठी कृत्रिम प्रवाळ तयार करणे, तापमान सहन करणाऱ्या प्रवाळ जाती विकसित करणे असे वैज्ञानिक प्रयोग सुरू आहेत.

जैवविविधता संवर्धनात स्थानिक आणि पारंपरिक ज्ञानाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरत आहे. आदिवासी समाज, जंगलांमध्ये राहणारे समुदाय हे शेकडो वर्षांपासून निसर्गाशी सुसंगत जीवन जगत आले आहेत. त्यांच्या जीवनशैलीतूनच शाश्वततेचे धडे मिळतात. जगभरात आता या ज्ञानाला मान्यता देऊन संवर्धन धोरणांमध्ये त्याचा समावेश केला जात आहे. लॅटिन अमेरिका, आफ्रिका आणि आशियातील अनेक देशांमध्ये स्थानिक समुदायांच्या नेतृत्वाखाली संवर्धन प्रकल्प राबवले जात आहेत.

विश्वभारती संकल्पनेच्या दृष्टीने पाहिले तर हे सर्व प्रयत्न केवळ प्रजाती वाचवण्यापुरते मर्यादित नाहीत. हे प्रयत्न मानवतेला एकत्र आणणारे आहेत. जैवविविधतेचे संकट हे कोणत्याही एका देशाचे किंवा खंडाचे नाही. हवामान बदलासारखेच हे संकट सीमारेषा ओलांडून सगळ्यांवर परिणाम करणारे आहे. त्यामुळे संवर्धनासाठी जागतिक सहकार्य, वैज्ञानिक ज्ञानाची देवाणघेवाण आणि नैतिक जबाबदारीची भावना आवश्यक आहे.

आज शिक्षण क्षेत्रातही जैवविविधतेवर भर दिला जात आहे. शाळा, महाविद्यालये, संशोधन संस्था यामधून पर्यावरण शिक्षण, निसर्ग अभ्यास आणि प्रत्यक्ष संवर्धन उपक्रम राबवले जात आहेत. युवक पिढीमध्ये निसर्गाबद्दलची जाणीव वाढवणे हा दीर्घकालीन संवर्धनाचा पाया आहे. तंत्रज्ञानाचाही वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जात आहे. उपग्रह प्रतिमा, ड्रोन, कृत्रिम बुद्धिमत्ता यांच्या मदतीने जंगलतोड, प्राणी हालचाली आणि अधिवासातील बदल यांचे निरीक्षण केले जात आहे.

तरीही, या सर्व प्रयत्नांनंतरही आव्हाने मोठीच आहेत. विकास आणि संवर्धन यामध्ये समतोल साधणे हे सर्वात मोठे आव्हान आहे. अल्पकालीन आर्थिक फायद्यांसाठी दीर्घकालीन पर्यावरणीय नुकसान होत असल्याची उदाहरणे अजूनही दिसतात. त्यामुळे विश्वभारती संकल्पनेतून प्रेरणा घेऊन विकासाची नवी व्याख्या करण्याची गरज आहे. निसर्गाशी संघर्ष न करता, निसर्गासोबत सहअस्तित्व साधणारा विकास हाच खरा शाश्वत विकास ठरू शकतो.

विश्वभारती संकल्पनेतून जलस्त्रोतांचे संवर्धन – पृथ्वीला वाचवण्यासाठी !

जैवविविधता संवर्धन म्हणजे केवळ कायदे, करार किंवा प्रकल्प नाहीत. ती एक जीवनदृष्टी आहे. प्रत्येक प्रजातीला जगण्याचा अधिकार आहे, ही भावना रुजवणे हेच विश्वभारतीचे सार आहे. मानव स्वतःला निसर्गाचा मालक समजण्याऐवजी निसर्गाचा एक घटक मानू लागला, तरच जैवविविधतेचा ऱ्हास थांबू शकतो. अन्यथा आकडेवारीत वाढणारी संकटग्रस्त प्रजातींची संख्या ही केवळ इशारा ठरणार नाही, तर मानवी भविष्यावरचे सावट ठरेल.

जगभरात सुरू असलेले जैवविविधता संवर्धनाचे कार्य हे आशेचे किरण नक्कीच दाखवते. काही प्रजातींचे पुनरुज्जीवन, काही परिसंस्थांचे पुनर्संतुलन हे सिद्ध करते की योग्य दिशा, राजकीय इच्छाशक्ती आणि लोकसहभाग मिळाल्यास निसर्गाला सावरण्याची क्षमता आहे. विश्वभारती संकल्पनेच्या प्रकाशात पाहिले तर ही लढाई केवळ निसर्गासाठी नाही, तर मानवतेसाठी आहे. जैवविविधतेचे संवर्धन म्हणजे पृथ्वीवरील जीवनाचे, संस्कृतीचे आणि भावी पिढ्यांच्या हक्कांचे संवर्धन होय.