झाडीप्रदेशातील बोली आणि साहित्याचे वेगळेपण : एक आकलन

झाडीबोली साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने….

“झाडीप्रदेशातील बोली आणि साहित्याचे वेगळेपण” या अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि संवेदनशील विषयावरील माझे आकलन मांडताना माझ्या नजरेसमोर, मी 1968-69 दरम्यान वाचलेल्या आनंद यादव यांच्या “गोतावळा” या कादंबरीत मराठीबरोबरच अगदी दमदारपणे वापरलेल्या ग्रामीण बोलीचा सक्षम वावर तरळून जातो. अगदी तेव्हापासूनच माझ्या मानसपटलावर आमच्या झाडीपट्टीच्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या ग्रामीण बोलीचे महत्त्व अधोरेखित होऊ लागले. नंतर कधीतरी 1990-91 मध्ये मला कळले की आमच्या या झाडीपट्टीच्या भागातील ग्रामीण बोलीला डॉ. हरिश्चंद्र बोरकर यांनी, झाडीबोली असे अगदी सार्थ नाव दिले आहे. आणि अर्थातच मी डॉ. हरिश्चंद्र बोरकर यांच्यासोबत जुळलो तो आजतागायत. अशा आमच्या या झाडीबोली बद्दलचे माझे संक्षिप्त आकलन मी आपणासमोर मांडत आहे.

ॲड. लखनसिंह कटरे,
बोरकन्हार – 441902, ता. आमगांव,
जि. गोंदिया.

झाडीप्रदेश हा केवळ भौगोलिक सीमांनी मर्यादित प्रदेश नाही. तो एका विशिष्ट भाषिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक अभिव्यक्तीचा विस्तृत पट आहे. मुख्यतः गोंदिया, भंडारा, गडचिरोली आणि चंद्रपूर या जिल्ह्यांचा समावेश असलेल्या या भागाने, अनेक बोलीभाषांचे जतन आणि विकास यांना आजपर्यंत सातत्याने पोषक वातावरण दिले आहे. या प्रदेशातील बोली ही कष्टकरी समाजाच्या जीवनानुभवातून घडलेली आहे. ती पुस्तकांमध्ये जन्मलेली नाही, ती जगण्यातून निर्माण झाली आहे आणि लोकांमध्ये वाढली आहे.

झाडीप्रदेशातील बोलीभाषेची वैशिष्ट्ये –

झाडीप्रदेशातील झाडीबोली, पोवारी, गोंडी, हलबी, कोष्टी अशा विविध बोलीभाषा त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण लय, नाद, ध्वनीसंरचना आणि भावप्रकाशनामुळे स्वतंत्र स्थान प्राप्त करतात. या बोलींच्या काही प्रमुख वैशिष्ट्यांचा उल्लेख करणे आवश्यक ठरेल —

1. उच्चारांतील सहजता आणि स्वाभाविक लय :
   बोलणाऱ्याच्या जीवन-गतीनुसार उच्चारात स्फूर्ती आणि नैसर्गिक चढउतार जाणवतात.
2. भावस्पर्शी शब्दसंपदा :
   काही शब्दांना त्यांच्या अर्थापलीकडे भावछटा आणि स्थानिक संदर्भ असतात.
3. निसर्गाशी एकरूपता :
   येथे बोली ही जंगल, शेत, पाणी, श्रम, वातावरण आणि लोकजीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.
4. लोकव्यवहारातून विकसित झालेले शब्दरूप :
   बोलीतील अनेक शब्द हे श्रमप्रधान आणि ग्रामीण संदर्भातील व्यवहारातून उदयास आलेले आहेत.

झाडीबोली शब्दकोश निमित्ताने….

बोलीभाषेचे सांस्कृतिक महत्त्व/सांस्कृतिक भांडवल

बोली ही केवळ भाषिक घटक नसून सांस्कृतिक ओळखीचा आधारस्तंभ आहे. झाडीप्रदेशातील बोलीभाषेमध्ये—
●समाजाची विचारपद्धती,
●लोकमानसातील श्रद्धा-विचार,
●दैनंदिन जीवनातील कष्ट आणि संघर्ष,
●निसर्गाशी असलेले आध्यात्मिक नाते
हे सर्व घटक एकसंधपणे प्रतिबिंबित झालेले आहेत. शिवाय लोककथा, म्हणी, लोकगाणी, भजनी परंपरा यांसारख्या आयामांनी या बोलीसमूहांना अधिक समृद्ध केले आहे. ही परंपरा आजही गावोगावी, घराघरांत आणि उत्सव–समारंभांमध्ये जिवंत आहे. झाडीप्रदेशातील बोली-साहित्याचा विस्तार आपल्या प्रदेशातील साहित्य हे रानफुलांच्या सुगंधासारखे नैसर्गिक आणि निर्मळ आहे. या साहित्याला कृत्रिमतेचा किंवा आडपडदा सजावटीचा गंध नाही.

झाडीप्रदेशातील साहित्याची प्रमुख वैशिष्ट्ये अशी —

1. निसर्गाभोवती केंद्रित असलेले कथन :
   जंगल, नदी, शेती, धरणे, माळ—हे पात्रांप्रमाणे कथानकात सहभागी होतात.
2. श्रमसंस्कृतीचे प्रतिबिंब :
   येथील माणूस श्रमाला केवळ व्यवसाय नव्हे तर जीवनमूल्य मानतो—हे साहित्यामध्ये प्रकर्षाने दिसते.
3. लोककथांच्या छटांनी समृद्ध शैली :
   कथाकथन परंपरेमुळे साहित्याला भावनात्मक ओलावा लाभतो.
4. आंचलिक/प्रादेशिक रंग/ढंगाला महत्त्व :
   भाषेचे स्थानिक वळण, प्रादेशिक शब्दसंपदा आणि बोलीचा दमदार नाद साहित्याला वेगळी ओळख प्रदान करतो.

बोली आणि साहित्यापुढील आव्हाने

आज बोलीभाषेला काही महत्त्वाची आव्हाने देखील आहेत.
● औपचारिक शिक्षणात बोलीला कमी स्थान
● लोकसाहित्याचे अपुरे दस्तऐवजीकरण
● डिजिटल माध्यमातील प्रतिनिधित्वाचा अभाव
● भाषिक संकोच आणि बोलीबद्दलचा लाजिरवाणा न्यूनगंड
● बोलीभाषेतील लेखकांना सीमित व्यासपीठ
     ही आव्हाने दूर करण्यासाठी सामूहिक प्रयत्नांची गरज आहे.

बोली आणि साहित्याचा भावार्थ

बोलीभाषा माणसाच्या संस्कृतीची पहिली ओळख असते. ती मनातील भावनांचे सहज, स्वाभाविक आणि अनावृत्त रूप दाखवते. झाडीप्रदेशातील बोली आणि साहित्य यांची ओळख म्हणजे साधेपणा, स्वाभाविकता, जीवनानुभवांची संवेदना, आणि स्थानिक जाणिवेतील आत्मगौरव.
     
प्रादेशिकता हा अशक्तपणा नसून— अस्मितेचा आविष्कार आहे. स्थानिक बोलीभाषा हे सांस्कृतिक वैविध्याचे प्रतीक असून, त्यातून देशाच्या साहित्यिक परंपरेचा पट आणखी विस्तृत व समृद्ध होतो.

भविष्याचा विचार
       
झाडीप्रदेशातील बोलीभाषा आणि साहित्याचा विकास अधिक प्रभावी होण्यासाठी काही दिशा निश्चित करणे उपयुक्त ठरेल—
● बोलीसाहित्याचे डिजिटल संग्रहालय
● शैक्षणिक अभ्यासक्रमात बोलीविषयक प्रकरणांचा समावेश
● बोली-आधारित नाट्य, कथाकथन, कविता स्पर्धा
● संशोधनाला चालना
● प्रकाशनासाठी स्वतंत्र व्यासपीठे
      अशा उपाययोजनांनी बोलीभाषेला केवळ गौरवच मिळणार नाही तर तिचा शास्त्रीय अभ्यास करण्यासाठीही नवे मार्ग खुलतील.

झाडीबोली भाषेत माय माऊलींच्या संस्काराचा खजिना- बंडोपंत बोढेकर

       
शेवटी, मी एवढेच नम्रपणे मांडू इच्छितो की—
झाडीप्रदेशातील बोली ही आपल्या मातीचा सुगंध आहे, तर येथील साहित्य हे त्या सुगंधाला शब्दबद्ध रूप देणारे माध्यम आहे. बोलीभाषा ही केवळ संवादाची साधने नाहीत; त्या आपल्या सामाजिक-सांस्कृतिक अस्तित्वाच्या मुळाशी जोडलेल्या आहेत. या बोलीभाषा आपण जपल्या, अभ्यासल्या, आत्मीयतेने पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवल्या— तर झाडीप्रदेशाच्या ओळखीत सामावलेली समृद्ध साहित्यिक परंपरा आगामी काळात निश्चितच अधिक तेजस्वी होईल. अशा या प्राचीनतम झाडीबोलीचे 33 वे वार्षिक झाडीबोली साहित्य संमेलन, 27 व 28 डिसेंबर 2025 ला गडचिरोली जिल्ह्यातील काटली या गावात होऊ घातले आहे. या संमेलनाचे संमेलनाध्यक्ष ब्रह्मपुरी येथील मराठीचे सुविद्य प्राध्यापक डॉ. धनराज खानोरकर असून उद्घाटन प्रसंगी झाडीबोली साहित्य मंडळाचे संस्थापक अध्यक्ष बोलीमहर्षी डॉ. हरिश्चंद्र बोरकर स्वतः उपस्थित राहून मार्गदर्शन करणार आहेत.
  
जय झाडीपट्टी, जय झाडीबोली,