जी तुम्ही चित्त देयाल । तरी ब्रह्म मिया होईजेल ।
काय जहालें अभ्यासिजेल । सांगाल तें ।। १४१ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा
ओवीचा अर्थ – महाराज, तुम्ही लक्ष द्याल तर मी ब्रह्म होईन, आणि सांगाल तो अभ्यास करीन, न करायला काय झालें ?
- ओवीचा प्रासादिक अर्थ
ही ओवी म्हणजे शिष्याचे गुरूकडे केलेले संपूर्ण आत्मसमर्पण आणि श्रद्धेचा उत्कट आविष्कार आहे. “महाराज, तुम्ही जर माझ्याकडे लक्ष दिलंत, म्हणजेच कृपा केलीत, तर मी ब्रह्म होईन,” — ह्या विधानात कर्म, भक्ती आणि ज्ञान या त्रयींचा अद्भुत संगम दिसतो. “तुम्ही जो अभ्यास सांगाल, तो मी निःसंशय करीन,” हे वाक्य केवळ औपचारिक नाही, तर शिष्याच्या तयार अवस्थेचं स्पष्ट लक्षण आहे.
- गुरू-शिष्य परंपरेतील अलौकिक विश्वास
या ओवीत गुरू-शिष्य परंपरेचा गाभा स्पष्ट होतो. भारतातील अध्यात्मिक परंपरेत गुरू ही केवळ एक व्यक्ती नसते, तर तो परमेश्वराचाच साकारस्वरूप मानला जातो. गुरूच्या कृपेनेच आत्मज्ञान प्राप्त होऊ शकते, असं शास्त्र मानतं. इथे शिष्य म्हणतो की, “माझ्या आत्मिक उत्कर्षासाठी तुमचं लक्ष पुरेसे आहे. बाकी सर्व मी निभावून नेईन.” हा विश्वास म्हणजे अध्यात्मात प्रवेश करणाऱ्या साधकाची सर्वांत पहिली पायरी आहे.
- आत्मोन्नतीसाठीची आतुरता
“ब्रह्म मिया होईजेल” — या विधानात शिष्याची ब्रह्मप्राप्तीची उत्कट इच्छा दिसते. तो म्हणतो की, मी ब्रह्म होईन म्हणजेच मी आत्मज्ञानात लीन होईन, ब्रह्मस्वरूप होईन. येथे ‘ब्रह्म’ हे केवळ तत्व म्हणून नव्हे, तर अनुभूतीच्या स्वरूपात समजावं लागतं.
शिष्य कोणतीही अट न ठेवता सांगतो की — “तुम्ही सांगाल तो अभ्यास मी करीन.” यात संपूर्ण समर्पण आहे, अहंभावाचा लवलेशही नाही. हीच ती साधनेतील खरी सिद्धता.
- अभ्यासाची व्याख्या – बाह्य नव्हे तर अंतर्मुख
“सांगाल तो अभ्यास करीन” — इथे ‘अभ्यास’ म्हणजे केवळ वाचन, श्रवण, पठन, लेखन इतकाच नाही, तर ‘अभ्यास’ म्हणजे आत्मसाक्षात्कारासाठीची अखंड साधना, मनाचा निग्रह, वासनांवर नियंत्रण, ध्यानधारणा आणि त्यामध्ये सातत्य.
शिष्य गुरूकडे म्हणतो की, “तुम्ही जे मार्गदर्शन कराल, त्या मार्गावर मी एकनिष्ठ राहीन.” हीच ती शरणागतीची चरम अवस्था.
- आत्मज्ञानासाठीचे तीन टप्पे
या ओवीच्या आधारे आत्मसिद्धीसाठी आवश्यक असलेल्या तीन टप्प्यांचा आपल्याला निर्देश होतो:
श्रद्धा: गुरूकडे असलेला ठाम विश्वास — “जी तुम्ही चित्त देयाल…”
तयारी: शिष्याचे मन समर्पित आणि ‘रेडी टू एक्सिक्युट’ आहे — “काय जहालें अभ्यासिजेल…”
कृती: ज्ञान, भक्ती, साधना यासाठी क्रियाशील असण्याची तयारी — “सांगाल तें…”
- आधुनिक काळाशी संदर्भ
आजच्या शिक्षण व्यवस्थेत गुरू-शिष्य संबंध फारच औपचारिक झाला आहे. पण या ओवीत जे चित्र दिसते, ते म्हणजे शिष्याने स्वतःला गुरूच्या हाती सोपवलेलं आहे.
आज अनेकांना जीवनात दिशा मिळत नाही. कारण मार्गदर्शकावर विश्वास नाही किंवा मार्गदर्शनाची विनम्रतेने विनंती करण्याची वृत्ती हरवली आहे.
संत ज्ञानेश्वर आपल्याला शिकवतात की आत्मोन्नतीसाठी ‘इगो’ नाहीसा करावा लागतो. शिष्याने ‘मी जाणतो’ ही वृत्ती बाजूला ठेवून ‘तुम्ही जे सांगाल, ते मी मनोभावे करीन’ अशी वृत्ती स्वीकारावी लागते.
- “चित्त देणे” म्हणजे नुसते बघणे नव्हे
‘चित्त देणे’ म्हणजे फक्त लक्ष देणे नव्हे, तर करुणेने ओथंबलेले, संपूर्णपणे स्वीकारणारे अंतःकरण देणे. गुरू जर आपल्या चित्ताने शिष्याकडे पाहतो, म्हणजेच त्याच्या साधनेच्या उर्मीला प्रतिसाद देतो, तर त्या कृपेने शिष्याला आत्मसाक्षात्कार होतो.
शिष्य म्हणतो की, “माझ्यात असलेल्या ताकदीपेक्षा अधिक महत्वाची आहे, ती तुमची कृपा.”
- भक्ती आणि ज्ञानाचा संगम
या ओवीत भक्ती आणि ज्ञान यांचे अद्वैत दर्शन घडतो. एकीकडे गुरूवरील अटळ श्रद्धा, तर दुसरीकडे आत्मसिद्धीसाठीचा स्पष्ट अभ्यासाचा संकल्प, हे ज्ञान आणि भक्तीचं मिलन आहे.
भक्ती म्हणजे “तुम्ही जे सांगाल ते मी करीन”,
ज्ञान म्हणजे “मी ब्रह्म होईन” — आत्मस्वरूपात स्थित होईन.
- उपनिषदातील प्रतिध्वनी
“यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥”
या उपनिषद वचनाशी ही ओवी थेट जुळते. जो जसा देवावर भक्ती करतो, तशीच जर तो गुरूवरही करतो, तर ज्ञान आपोआप प्रकट होतं.
हीच गोष्ट ज्ञानेश्वर माऊली अत्यंत सुलभ भाषेत या ओवीतून सांगत आहेत.
- विवेक, वैराग्य आणि अभ्यास
शिष्याच्या वृत्तीत तीन तत्त्वे स्पष्टपणे जाणवतात:
विवेक: ब्रह्मज्ञान प्राप्त करणे हाच खरा ध्येय.
वैराग्य: इतर गोष्टींपेक्षा गुरूकृपाच सर्वकाही.
अभ्यास: निरंतर प्रयत्नांची तयारी.
- सामाजिक अर्थ – नेतृत्व आणि अनुयायी
ही ओवी फक्त अध्यात्मिक नव्हे, तर मार्गदर्शन आणि नेतृत्वाच्या संदर्भातही लागू होते. कोणतीही संस्था, शाळा, समाज किंवा राष्ट्र यामध्ये जर गुरूसारखं नेतृत्व असेल आणि त्या नेतृत्वावर पूर्ण विश्वास ठेवणारे, कामाला तयार अनुयायी असतील, तर परिवर्तन शक्य आहे.
शिष्याचे म्हणणे: “तुम्ही सांगाल, मी करीन”, ही कुठल्याही संघटनेची सर्वोत्तम कार्यसंस्कृती होऊ शकते.
- निष्कर्ष – एक नम्र विनंती, एक महत्त्वाचा धडा
या ओवीतून आपण काय शिकतो?
गुरूकृपा हाच आत्मसिद्धीचा मूलमंत्र आहे.
समर्पणाशिवाय साधना निष्फळ आहे.
गुरूचे सांगणे मान्य करणे म्हणजे अहंकाराचा त्याग.
ज्ञान आणि भक्ती यांचा मिलाफ म्हणजे मुक्तीची वाट.
या एका ओवीत संपूर्ण साधकाचं अंतरंग दिसतं. श्रद्धा, समर्पण, जिज्ञासा, विनम्रता, आणि कृतीशीलता. संत ज्ञानेश्वर हे आपल्याला शिकवतात की “आत्मसाक्षात्कार हा कष्टांनी मिळतो, पण कृपेमुळे सहज होतो.” गुरूकृपा आणि अभ्यास एकत्र आल्यावरच ब्रह्मप्राप्ती होते. हेच या ओवीचं अंतिम रहस्य आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
