ऐसें अनादिसिद्ध चोखट । जें ज्ञान यज्ञवशिष्ट ।
तें सेविती ब्रह्मनिष्ठ । ब्रह्माहंमंत्रें ।। १५२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय चौथा
ओवीचा अर्थ – असें जें अनादिसिद्ध व शुद्ध आणि ज्ञानरूपी यज्ञांत शिल्लक राहिलेलें ब्रह्म असतें, तें ज्ञानरूपी ब्रह्म ब्रह्मनिष्ठ पुरुष मी ब्रह्म आहे या मंत्राद्वारे सेवन करतात.
शब्दार्थ व मूलभूत अर्थ:
अनादिसिद्ध चोखट – अनादि (जेव्हा पासून काहीच निर्माण झाले नाही त्या काळापासून) सिद्ध असलेले आणि अत्यंत शुद्ध ज्ञान.
ज्ञान यज्ञवशिष्ट – यज्ञवशिष्ठ म्हणजे महर्षी वसिष्ठांनी सांगितलेले अद्वितीय ज्ञान. हे ज्ञान म्हणजेच ब्रह्मविद्या.
ब्रह्मनिष्ठ – ब्रह्मस्वरूपात दृढ श्रद्धा ठेवणारे, ब्रह्मज्ञानात स्थिर राहणारे.
ब्रह्माहंमंत्रें – “अहं ब्रह्मास्मि” हा वेदांतातील महान मंत्र, जो ब्रह्मस्वरूपाची अनुभूती देतो.
विस्तृत निरुपण:
ही ओवी भगवद्गीतेच्या चौथ्या अध्यायातील श्रीकृष्णाने सांगितलेल्या ज्ञानयोगावर आधारित आहे. येथे संत ज्ञानेश्वर सांगतात की ज्या गोष्टी अनादि (काळाच्या आधीपासून अस्तित्वात असलेल्या) आणि सिद्ध (पूर्णत्वाला गेलेल्या) आहेत, त्या अत्यंत शुद्ध स्वरूपाच्या असतात.
हेच ज्ञान महर्षी वसिष्ठांनी रामाला सांगितले होते, जे आजही तितकेच सत्य आहे. याला आपण वेदांत, ब्रह्मविद्या किंवा आत्मज्ञान म्हणतो.
हे ब्रह्मज्ञान कोण स्वीकारते? तर जे खऱ्या अर्थाने “ब्रह्मनिष्ठ” असतात, जे आपल्या मनात आणि कर्मात ब्रह्मस्वरूपाचा अनुभव घेतात. हे लोक “अहं ब्रह्मास्मि” (मीच ब्रह्म आहे) या महावाक्यातील सत्य आत्मसात करतात.
रसाळ विवेचन:
१. ज्ञानाची शाश्वतता – हे ज्ञान अनादि आहे, म्हणजेच याला कोणताही प्रारंभ नाही. हे केवळ एका विशिष्ट काळापुरते मर्यादित नाही, तर अनंत काळापर्यंत टिकणारे आहे. म्हणूनच, हे शुद्ध आणि सत्य ज्ञान आहे.
२. यज्ञवशिष्ठाचा संदर्भ – महर्षी वसिष्ठांनी श्रीरामाला आत्मज्ञानाचे उपदेश दिले होते, ज्यामध्ये जगाच्या असत्य स्वरूपाची जाणीव आणि ब्रह्मज्ञानाची सत्यता स्पष्ट करण्यात आली होती. त्या प्रमाणेच, श्रीकृष्ण अर्जुनाला हेच ज्ञान देत आहेत.
ब्रह्मनिष्ठांचा मार्ग – ब्रह्मनिष्ठ म्हणजे ते ज्ञानी लोक, जे केवळ बाह्य ज्ञानात नाहीत, तर स्वतःच्या अस्तित्वातच ब्रह्मभावाची अनुभूती घेतात. त्यांचा संपूर्ण जीवनमार्ग ब्रह्मस्वरूपी होतो.
ब्रह्माहंमंत्राचा प्रभाव – “अहं ब्रह्मास्मि” किंवा “सर्वं खल्विदं ब्रह्म” हे महावाक्य जीवनाला नवी दिशा देतात. हे मंत्र केवळ शब्द नसून अनुभूती आहेत, जे आत्मसाक्षात्कार देतात.
ब्रह्माहंमंत्र: आत्मसाक्षात्काराचा महामंत्र
“ब्रह्माहंमंत्र” हा आत्मज्ञानाचा सर्वोच्च महामंत्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ज्ञानेश्वरी ग्रंथात याचा उल्लेख करताना आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गाचे दर्शन घडवले आहे. या मंत्राचे मूलतत्त्व वेदांतातील “अहं ब्रह्मास्मि” या महावाक्याशी जोडलेले आहे, ज्याचा अर्थ “मीच ब्रह्म आहे” असा होतो. हा मंत्र केवळ उच्चारायचा नसून त्याचा सखोल अनुभव घ्यायचा असतो.
१. ब्रह्माहंमंत्राचा अर्थ आणि मूळ स्रोत
ब्रह्माहंमंत्र हा वेदांतातील आत्मसाक्षात्काराचा मंत्र असून, तो उपनिषदांमध्ये आणि वेदान्त ग्रंथांमध्ये महत्त्वाचा मानला जातो. हा मंत्र आत्मस्वरूपाच्या जाणिवेकडे नेणारा आहे.
संस्कृत अर्थ:
“अहं” म्हणजे मी
“ब्रह्म” म्हणजे सर्वव्यापी परमसत्ता
“अस्मि” म्हणजे आहे
याचा थोडक्यात अर्थ असा होतो की “मीच ब्रह्म आहे, मीच त्या अद्वैत तत्त्वाचा भाग आहे.”
या मंत्राचा उल्लेख वेदांत ग्रंथांमध्ये:
१. बृहदारण्यक उपनिषद (१.४.१०) – “अहं ब्रह्मास्मि”
- मांडूक्य उपनिषद – आत्मस्वरूपाचे वर्णन अद्वैत रूपाने केले आहे.
- भगवद्गीता (१०.२०) – श्रीकृष्ण म्हणतात: “अहं आत्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः” (हे अर्जुना, मीच सर्व जीवांच्या अंतःकरणात असलेला आत्मा आहे.)
२. ब्रह्माहंमंत्र आणि अद्वैत वेदांत
अद्वैत वेदांतानुसार, आत्मा आणि परमात्मा हे भिन्न नाहीत. आपण भौतिक शरीर, मन आणि अहंकार याच्याशी ओळख ठेवतो, पण खरे स्वरूप सच्चिदानंदस्वरूप ब्रह्म आहे. शंकराचार्यांनी वेदांताचे महत्त्व पटवून देताना हा मंत्र आत्मसाक्षात्कारासाठी अत्यावश्यक मानला आहे.
अद्वैत तत्त्वानुसार हा मंत्र समजावण्याचा दृष्टिकोन:
जीव-ब्रह्म ऐक्य – आपण जे आहोत तेच परम सत्य आहे.
माया आणि सत्य – हे जग मायेने झाकलेले आहे, त्यामुळे आपण स्वतःला भौतिक शरीर समजतो. पण हा मंत्र सांगतो की आपणच ब्रह्म आहोत.
साक्षीभाव – हा मंत्र मनाला बाह्य जगापासून वळवून स्वतःच्या सत्यस्वरूपाची अनुभूती देतो.
३. संत ज्ञानेश्वर आणि ब्रह्माहंमंत्र
संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरीच्या चौथ्या अध्यायात या मंत्राची महती स्पष्ट केली आहे. त्यांचा दृष्टिकोन असा आहे की “हा मंत्र फक्त उच्चारायचा नसून अनुभवायचा आहे.”
ज्ञानेश्वरांचा संदेश:
आत्मज्ञान अनुभवाशिवाय प्राप्त होत नाही.
“मी शरीर आहे” हा भ्रम बाजूला सारून “मी ब्रह्म आहे” ही जाणीव दृढ करणे.
गुरु-कृपेशिवाय हा मंत्र हृदयात प्रगट होत नाही.
ज्ञानेश्वर महाराजांनी संतश्रेष्ठ नामदेवांच्या आयुष्यातही हा अनुभव प्रकट केला. नामदेवांना प्रारंभी बाह्य उपासनेत रस होता, पण विसोबा खेचर यांच्या कृपेने त्यांना खऱ्या ब्रह्मज्ञानाची अनुभूती मिळाली.
४. ब्रह्माहंमंत्र साधनेत कसा वापरावा?
हा मंत्र केवळ तोंडाने उच्चारण्याचा नसून मनोभावे आत्मसात करण्याचा आहे. तो साधनेसाठी खालीलप्रमाणे वापरता येतो:
१) ध्यान आणि आत्मचिंतन:
स्वतःला शरीर किंवा मन समजू नका, तर शुद्ध चैतन्य म्हणून अनुभवा.
शांत ठिकाणी ध्यान करताना हा मंत्र जपावा – “अहं ब्रह्मास्मि… अहं ब्रह्मास्मि…”
आत्म्याचे अस्तित्व शरीरात नाही, तर संपूर्ण विश्वात आहे, याची अनुभूती घ्यावी.
२) गुरु उपदेश आणि आत्मबोध:
योग्य गुरुच्या मार्गदर्शनाखाली हा मंत्र समजून घ्यावा.
श्रीराम, श्रीकृष्ण, शंकराचार्य, ज्ञानेश्वर इत्यादींनी हा मंत्र सांगितला आहे, म्हणून तो योग्य दिशेने आत्मसात करावा.
३) जीवनात ब्रह्मभाव आणणे:
प्रत्येक व्यक्तीत आणि प्रत्येक घटनेत ब्रह्मदृष्टी ठेवणे.
आपले मन, इंद्रिये आणि अहंकार यांना बाजूला ठेवून सत्यस्वरूपाची अनुभूती घेणे.
सुख-दुःख, लाभ-हानी यामध्ये समत्वभाव ठेवणे.
५. ब्रह्माहंमंत्राचे फायदे आणि परिणाम
१) मनःशांती आणि मुक्ती:
हा मंत्र मनाला स्थिर करतो आणि जगातील क्षणिक दु:खांपासून मुक्त करतो.
२) अहंकार नष्ट करतो:
“मी” म्हणजे फक्त हे शरीर किंवा नाव नाही, तर अनंत ब्रह्मच आहे, ही अनुभूती अहंकार नष्ट करते.
३) भयाचा नाश:
“मी जन्म-मृत्यूच्या पलीकडे आहे” ही जाणीव मृत्यूचे भय आणि संसाराचा त्रास नाहीसा करते.
४) आनंदस्वरूपाची अनुभूती:
या मंत्राने अखंड सच्चिदानंदस्वरूप अनुभवता येते.
निष्कर्ष:
ब्रह्माहंमंत्र हा आत्मसाक्षात्काराचा महामंत्र आहे. हा मंत्र फक्त ऐकण्याचा किंवा वाचण्याचा नसून तो अनुभवण्याचा आहे. संत ज्ञानेश्वरांसारख्या महापुरुषांनी या मंत्राचा प्रभाव जीवनभर दर्शवला. हा मंत्र आत्मसाक्षात्कारासाठी सर्वश्रेष्ठ उपाय आहे. ज्याला हा मंत्र खरी अनुभूती देतो, त्याला मुक्ती, शांती आणि आनंदस्वरूपाचा अनुभव मिळतो.
“अहं ब्रह्मास्मि” हेच अंतिम सत्य आहे!
ही ओवी ब्रह्मज्ञानाचे शुद्ध आणि शाश्वत स्वरूप स्पष्ट करते. महर्षी वसिष्ठांनी सांगितलेले हे ज्ञान अनादि असून, ते केवळ वाचनाने नव्हे, तर अनुभूतीनेच प्राप्त करता येते. ब्रह्मनिष्ठ व्यक्ती या ज्ञानात स्थिर राहतात आणि “अहं ब्रह्मास्मि” या मंत्राने ब्रह्मस्वरूपाची अनुभूती घेतात.
ही ओवी आत्मज्ञानाच्या गूढ तत्त्वाचा उलगडा करणारी असून, संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत आत्मसाक्षात्काराचे रहस्य यात उलगडले आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
