चंगेरी – ओळख औषधी वनस्पतीची

पचन, जुलाब, आमांश, निद्रानाश, श्वासाची दुर्गंधी या विकारांवर चंगेरी अत्यंत फायदेशीर आहे. यात उत्तम औषधी मूल्ये आहेत.

डॉ. मानसी पाटील

वनस्पति नाव- ऑक्सॅलिस कॉर्निक्युलाटा
कुटुंब- ऑक्सलिडेसी

चंगेरी (ऑक्सालिस कॉर्निक्युलाटा)

एका प्राचीन श्लोकानुसार अर्थ –

चंगेरीचे समानार्थी शब्द चंगेरी, चुकरिका, दंतशथ, अंबाष्ठ, अमल्लोनिका, अश्मंतक, शफरी, कुशाली आणि अमलपात्रक आहेत. हे चवीला आंबट आहे आणि उत्तेजक, भूक वाढवणारे आणि पित्त दोष वाढवते कारण त्याच्या उष्ण सामर्थ्याने. हे कफ आणि वात दोष दूर करण्यास मदत करते आणि ओटीपोटात ट्यूमर, अतिसार, आमांश, मूळव्याध आणि ट्यूमरवर उपचार करते.

(संदर्भ- भवप्रकाश निघंटु- शक वर्ग- पान क्र. 658 आणि श्लोक क्र. 23-24)

चंगेरीचे औषधी गुणधर्म (ऑक्सालिस कॉर्निक्युलाटा)

रस – आवळा (आंबट) आणि कश्यया (तुरट)
गुण (गुण) – लघू (प्रकाश) आणि रुक्षा (कोरडेपणा)
विपाक (पचनानंतर चव बदलते)- आवळा (आंबट)
वीर्या (सामर्थ्य) – उष्मा (गरम)

चंगेरी (ऑक्सॅलिस कॉर्निक्युलाटा) चे आयुर्वेदानुसार उपयोग

ग्रहिणी – शोषक म्हणून काम करते.
ग्रहणी- मालाब्सॉर्प्शन सिंड्रोमवर उपचार करण्यास मदत करते
अर्शा- मूळव्याधांवर उपचार करते
अग्निदीपनी- पचनशक्ती वाढवते
उष्णवीर्य- हे उष्ण शक्तीचे आहे
कफवतामारुत – कफ आणि वात विकारांवर उपचार करते
पित्तकृत – पित्त दोष वाढवते
किंचित काशया- ते किंचित तुरट असते
सामवते हित- संधिवाताचा उपचार करण्यास मदत करते
कुष्टनाशनी- त्वचेच्या आजारांवर उपचार करण्यास मदत होते
कफहिता- कफाच्या विकारांवर उपचार करते
अतिसार हंती- अतिसारावर उपचार करण्यासाठी वापरले जाते

चंगेरी (ऑक्सालिस कॉर्निक्युलाटा) चे उपचारात्मक उपयोग

त्वचा रोग

चेंगेरी (ऑक्सॅलिस कॉर्निक्युलाटा) त्वचेच्या विकारांमध्ये एक प्रमुख भूमिका बजावते कारण त्यात अँटीऑक्सिडंट्स असतात जे शरीरातील हानिकारक प्री-रॅडिकल्स काढून टाकण्यासाठी अत्यंत प्रभावी आहेत ज्यामुळे संसर्ग होतो. या औषधी वनस्पतीच्या अँटीप्रुरिटिक कृतीमुळे सोरायसिस, एक्जिमा, खरुज, सनबर्न इत्यादींमुळे होणारी खाज कमी होते. त्यातील बायोएक्टिव्ह संयुगे केवळ उष्णतेचा प्रादुर्भाव रोखत नाहीत तर उपचार प्रक्रिया देखील सुधारतात.

मूळव्याध

मूळव्याधांमध्ये, हे हेमोस्टॅटिक क्रिया दर्शविते जी प्रभावित भागात थंड आणि शांत प्रभाव प्रदान करून फाइल्सवर उपचार करण्यात मोठी भूमिका बजावते. तुम्ही त्याची पानांची पावडर घेऊन ताकात मिसळू शकता.

निद्रानाश

चेंगेरी (ऑक्सालिस कॉर्निक्युलाटा) कॉर्टिसोल पातळी कमी करते जे एक तणाव संप्रेरक आहे आणि तणाव कमी करते आणि झोपेचा कालावधी सुधारतो. ही औषधी वनस्पती मनाला शांत करते आणि मज्जातंतूंना शक्ती प्रदान करणारे तंत्रिका टॉनिक म्हणून काम करते.

पचन

चंगेरीच्या कार्मिनिटिव्ह गुणधर्मामुळे ते पोटातील अन्नाचे कण तोडून टाकते आणि पाचक रसांचे स्राव वाढवते जे आतड्यांद्वारे पोषक तत्वांचे शोषण वाढवते. छातीत जळजळ, अतिसार, फुशारकी, बद्धकोष्ठता इत्यादींसारख्या विविध जठरोगविषयक विकारांवर हे चांगले परिणाम दर्शवते.

आमांश आणि अतिसार

चंगेरी (ऑक्सॅलिस कॉर्निक्युलाटा) च्या पानांमध्ये सूक्ष्मजीवविरोधी गुणधर्म असतात जे आतड्यांमधून सूक्ष्मजंतू काढून टाकण्यास किंवा मारण्यास मदत करतात. ज्यामुळे अतिसार आणि आमांश यांसारख्या आतड्यांसंबंधी विकार होतात. ही औषधी वनस्पती केवळ शरीरातून विषारी पदार्थ काढून टाकत नाही आणि त्यांच्यामुळे मलची वारंवारता कमी करते. हे एन्टामोइबा हिस्टोलिटिका विरूद्ध अत्यंत प्रभावी आहे ज्यामुळे बॅसिलरी डिसेंट्री होते.

एनोरेक्सिया नर्वोसा

हे नैसर्गिक पाचक आणि भूक वाढवणारे असल्याने भूक सुधारते आणि अन्नाचे योग्य पचन होण्यास मदत होते. हे अन्नाची इच्छा देखील वाढवते आणि मज्जातंतू टॉनिक म्हणून काम करून मानसिक आरोग्य राखते.

श्वासाची दुर्गंधी

हॅलिटोसिस किंवा श्वासाच्या दुर्गंधीमध्ये, त्याची पाने प्रतिजैविक आणि जंतुनाशक असतात जे संक्रमणास कारणीभूत सूक्ष्मजीवांच्या वाढीस प्रतिबंध करतात. ही औषधी श्वासाच्या दुर्गंधीवर उपचार तर करतेच पण हिरड्यांना आलेली सूज, हिरड्यांमधून रक्त येणे, हिरड्यांमधली सूज इत्यादीपासून बचाव करते. तोंडातील दुर्गंधी दूर करण्यासाठी तुम्ही ३ ते ४ पाने खाऊ शकता.

डोस –

फुले आणि पाने औषधासाठी वापरावीत.
15 ते 30 मिली (डीकोक्शन)काढा

चेंगेरी (ऑक्सालिस कॉर्निक्युलाटा) चे दुष्परिणाम

चंगेरीचा योग्य डोसमध्ये खूप फायदेशीर आहे. परंतु जास्त वापर केल्याने शरीरात कॅल्शियम शोषण रोखू शकते. त्यात असलेले ऑक्सॅलिक ॲसिड शरीराला कॅल्शियमच्या पुरवठ्याशी जोडते ज्यामुळे पौष्टिकतेची कमतरता होते. ज्यांना संधिवात, मूत्रमार्गाचे विकार, उच्च कोलेस्टेरॉल, मधुमेह मेलीटस, गाउट इत्यादींनी चंगेरीचा वापर टाळावा.

डॉ. मानसी पाटील

• 
  जयसिंगपुरात फेब्रुवारीमध्ये अखिल भारतीय मराठी शेतकरी साहित्य संमेलन