शब्दातीत मौनच उघडते अंतिम सत्याचे दार

ते ओंकाराचिये पाठी । पाय देत उठाउठी ।
पश्यंतीचिये पाउटी । मागां घाली ।। ३०३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – ती ओंकाराच्या पाठीवर तत्काळ पाय देऊन पश्यंती वाणीची पायरी मागें टाकते.

ही ओवी ज्ञानेश्वर माऊलींच्या अद्वितीय योगविज्ञानाच्या रसधारेतून उगम पावलेली आहे. अध्याय सहाव्यातील ही ओवी सूक्ष्म शरीराच्या गूढ प्रवासाचे एक महत्त्वाचे टप्पे सांगते. साधकाच्या अंतरंगातील चेतनेचा प्रवास, ज्या अवस्थांतून जातो—वैकरी, मध्यमा, पश्यंती ते परा—त्यातील ‘पश्यंती’च्या आध्यात्मिक उन्नतीचा वेध या ओवीत घेतला आहे.

या ओवीतील प्रतीकं आणि प्रतिमा अपार सूक्ष्म व गूढ आहेत. ‘ओंकार’, ‘पाय देणे’, ‘उठाउठी’, ‘पश्यंती’, ‘पाउटी’, हे शब्द योगमार्गात अन्वयार्थ घेणे आवश्यक आहे. आपण या ओवीचा तपशिलाने अर्थ लावून, त्यातील अध्यात्मिक विवेचनाचे निरूपण करू.

‘ते ओंकाराचिये पाठी’
‘ते’ म्हणजे ‘वाणी’, विशेषतः परा वाणीतून प्रकट होणारी चेतना.
‘ओंकाराचिये पाठी’ म्हणजे ओंकार किंवा प्रणव ध्वनीच्या मूळस्रोताच्या मागे, म्हणजेच अत्यंत सूक्ष्म जागी—जिथे ओंकाराची अनुभूती होते, त्या ठिकाणी.

‘पाय देत उठाउठी’
म्हणजेच त्या चेतनेने पुढे झेप घेणे, म्हणजे वाणीच्या एका अवस्थेतून दुसऱ्या अवस्थेत जाणे.
‘उठाउठी’ म्हणजे उन्नती, ऊर्ध्वगती—ती चेतना वरच्या अवस्थेकडे जात आहे.

‘पश्यंतीचिये पाउटी’
पश्यंती वाणी ही अशी अवस्था आहे की जिथे विचार, शब्द, रूप ह्यांचा विलय होतो. तेथे वाणीची ‘पायरी’ आहे—पाउटी म्हणजे टप्पा, धावपळ, तयारीची अवस्था.

‘मागां घाली’
याचा अर्थ आहे—पश्यंती अवस्थाही मागे टाकते; म्हणजे साधकाची वाणी (चेतना) आणखी सूक्ष्म अवस्थेकडे प्रस्थान करते.

निरूपण :
१. चेतनेचा प्रवास : वाणीच्या चार अवस्था
वेदान्त, योग व तंत्रशास्त्र यामध्ये वाणीच्या चार अवस्था मानल्या आहेत :
वैकरी – जिह्वेवर उच्चारली गेलेली स्पष्ट वाणी
मध्यमा – मनातल्या विचाररूप वाणी
पश्यंती – स्वरूपात एकरूप पण शब्दात न प्रकट
परा – अनाहत, अक्षरातीत, ध्यानाच्या केंद्रात स्थिर
या ओवीमध्ये ज्ञानेश्वर माऊली पश्यंती अवस्थेतील वाणीची पुढील झेप – परा वाणीच्या दिशेने – सूचित करतात.
‘ओंकाराचिये पाठी पाय देणे’ म्हणजे साधकाची चेतना प्रणव ध्वनीच्या गाभ्याकडे प्रवेश करते. हे प्रवेशद्वार म्हणजेच ब्रह्मरंध्र, जिथे कुंडलिनी शक्ती आणि शिवस्वरूप यांचे मिलन होते.

२. पश्यंती वाणीचे स्वरूप
पश्यंती म्हणजे दृश्य होणारी पण अदृश्य स्वरूपात असलेली वाणी. ती दृश्य-विचाराच्या पातळीवर न आलेली असते. ती केवळ चेतनतत्त्वामध्ये स्थित असते. ‘पश्यंती’ ही विचारपूर्व अवस्था आहे, जिथे शब्द आणि अर्थ यांचे द्वैत नष्ट होते. विचार फक्त बीजारूपात असतो. पश्यंती म्हणजे बिंबप्रतिबिंब या सूत्रावर आधारीत अविकारी वाणी – जिच्या स्पर्शाने ब्रह्मबोध निर्माण होतो.

ज्ञानदेव म्हणतात की ही वाणी ओंकाराच्या (म्हणजे साक्षात ब्रह्मध्वनीच्या) पाठिशी पाय ठेवून झेप घेते. म्हणजे पश्यंती देखील मागे पडते, आणि साधकाची चेतना अक्षरातीत, परावाणी, आणि शेवटी शब्दातीत मौन यांच्या दिशेने प्रयाण करते.

३. योगमार्गातील प्रगती
ही ओवी योगींच्या अंतःप्रवासाचे वर्णन करते. साधक जेव्हा नादानुसंधानाच्या सहाय्याने, किंवा सोऽहम्, प्रणवजप, किंवा कुंडलिनी योग करतो, तेव्हा तो हळूहळू वैकऱीपासून मध्यमा, मग पश्यंती आणि शेवटी परा वाणीपर्यंत पोहोचतो.

पश्यंती अवस्थाही मागे पडते म्हणजे साधक आत्मस्वरूपात विलीन होतो. ‘उठाउठी’ म्हणजे ती चेतना निव्वळ शब्दमात्र न राहता शुद्ध प्रकाशस्वरूप बनते. हे साध्य होते योगाच्या अथक अभ्यासाने, गुरुकृपेमुळे आणि पूर्ण समर्पणाने.

४. ‘ओंकाराचिये पाठी’ याचे सूक्ष्म अर्थ
ओंकाराचा पाठी हा शब्द मनात खोल अर्थ घेऊन येतो.
‘पाठी’ म्हणजे मागील भाग—जे सूक्ष्म, अमूर्त, लपलेले आहे.
साधक ओंकाराच्या ध्वनीवर एकाग्र होतो. ही एकाग्रता पुढे घेऊन जाते त्याला त्या ध्वनीच्या स्रोतापर्यंत.
ओंकाराची प्रचिती म्हणजेच शिव-शक्तीचे ऐक्य, जिथे द्वैत नाही, शब्द नाही, केवळ तत्त्वबोध असतो.
ज्ञानेश्वर माऊली सांगतात की साधक इतका प्रगल्भ होतो की ओंकाराच्या नादातूनही तो पुढे जातो. पश्यंती देखील त्याच्यासाठी एक पायरी ठरते.

५. पाय देणे : उन्नतीचे प्रतीक
‘पाय देत उठाउठी’ ही एक विलक्षण प्रतिमा आहे.
पाय देणे म्हणजे पातळी बदलणे. हे बदल मानसिक, भावनिक व आध्यात्मिक स्तरांवर घडते. ही कृती ‘उठाउठी’ आहे – स्थूलातून सूक्ष्मात जाणे. साधक आता शब्दांच्या पार जाऊन, भावाच्या पल्याड पोहोचून, तत्त्वस्वरूपाशी एकरूप होतो. ही झेप केवळ वैचारिक नव्हे, तर अनुभूतीसाध्य आहे. ती केवळ ग्रंथवाचनाने साध्य होत नाही—ती अंतर्ज्ञानाने, गुरुप्रसादाने आणि परमहंसांची कृपा प्राप्त झाल्यावर घडते.

६. ‘पश्यंतीचिये पाउटी मागां घाली’ : त्यागाची पराकाष्ठा
पश्यंती अवस्था देखील मागे टाकणे म्हणजे जिथे विचार बीजासारखा असतो, तोही सोडणे. ही अवस्था ‘वाणी’च्या तात्त्विक समर्पणाची अंतिम टप्पा आहे. याचा अर्थ असा की साधक स्वतःचाच त्याग करतो, स्वतःचा शब्द, अर्थ, व विचार – सगळ्यांचा. ‘मी’ पणा संपतो. ही अवस्था म्हणजे तुरीयातीत. ती ना ज्ञानात असते, ना अज्ञानात. ना ध्यानात, ना अभावात. ती मौनात असते.

७. गुरुकृपेशिवाय अशक्य
ज्ञानेश्वर माऊली हे सांगताना केवळ वैचारिक भाष्य करत नाहीत. ते स्वतः अनुभवलेल्या अनुभवसिद्ध सत्याची साक्ष देतात. साधकाला ‘ओंकाराच्या पाठी पाय ठेवणे’ म्हणजेच अंतिम ‘परम’ पद प्राप्त करणे, हे गुरुच्या अनुग्रहाशिवाय अशक्य आहे. म्हणूनच ‘पश्यंती मागे टाकणारी चेतना’ ही वस्तुतः गुरुकृपेने उन्नत झालेली आत्मवाणी आहे.

निष्कर्ष :
ज्ञानेश्वरीची ही ओवी अत्यंत सूक्ष्म योगसाधनेचा आणि वाणीच्या तात्त्विक उत्क्रांतीचा मंत्र आहे. ती साधकाच्या अंतःप्रवासाचे दिशानिर्देश देते. ही ओवी सांगते की साधक फक्त शब्द, विचार किंवा ध्यानावर स्थिर राहू नये. त्याने ‘ओंकाराच्या पाठी पाय ठेवत’ – शब्दांच्या पल्याड, द्वैताच्या पल्याड जाऊन, पश्यंती वाणी देखील मागे टाकावी. अखेर शब्दातीत मौनच अंतिम सत्याचे दार उघडते.

भावार्थ :
🔸 वाणीचा प्रवास वैकरीपासून सुरू होतो, पण साधक जेव्हा ओंकाराच्या पाठी झेप घेतो, तेव्हा त्याला शब्द, अर्थ, विचार—सगळे टाकून तत्त्वज्ञानात विलीन व्हावे लागते.
🔸 ही झेप म्हणजेच अध्यात्मिक उन्नतीचा कळस.
🔸 पश्यंती वाणी देखील मागे टाकली गेल्यावर उरते ती अनुभूतीची निर्मळ साक्षी.

ज्ञानदेव माऊलींच्या या ओवीतून आपल्याला केवळ योगशास्त्राचे सूक्ष्म विवेचन मिळत नाही, तर जीव आणि ब्रह्म यांच्या ऐक्याची वाट स्पष्ट होते. पश्यंती वाणीचा त्याग करून साधक जिथे पोहोचतो, तिथे शब्द नाही, अर्थ नाही—केवळ ‘मी ब्रह्म आहे’ ही निर्वाणीची अनुभूती असते. हीच ज्ञानेश्वरीची अपूर्व दृष्टी आणि आत्मानुभूती आहे.

“विचार आणि शब्दाच्या पलीकडे जे आहे, त्याचा अनुभव घेण्यासाठी ‘ओंकाराच्या मागे’ जावे लागते—तेथे मौन असते, शांती असते, आणि अंतिम सत्य असते.”