गगनरूप आत्म्याचा अनुभव

जरी पवन हालवूनि पाहिजे । तरी गगनावेगळा देखिजे ।
एऱ्हवी गगन तो सहजें । असे जैसें ।। ११५ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – जरी वारा हलवून पाहिला, तर तो आकाशाहून भिन्न देखील दिसतो, एऱ्हवी तो वारा स्वभावतःच आकाशरूप असतो.

ही ओवी अतिशय सूक्ष्म आणि गूढ आध्यात्मिक सत्य सांगणारी आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी एका अगदी साध्या दृश्याद्वारे “वारा” आणि “आकाश” या दोन भासमान घटकांच्या साहाय्याने आत्मा आणि प्रकृती, चेतना आणि क्रिया, एकत्व आणि भेद या गहन तत्त्वज्ञानाचा अर्थ आपल्याला उलगडून दाखविला आहे. हे उदाहरण इतकं साधं आहे की आपण रोज अनुभवतो, पण त्यात दडलेलं तत्वज्ञान मात्र विश्वाचं रहस्य उलगडणारं आहे.

वारा आणि आकाश यांचा संबंध

ज्ञानेश्वर म्हणतात — “जरी पवन हालवूनि पाहिजे, तरी गगनावेगळा देखिजे.” म्हणजे, आपण जेव्हा वाऱ्याला हालताना पाहतो — झाडांची पाने हलतात, पाणी तरंगते, पडदे डुलतात — तेव्हा आपल्याला वाटते की वारा हा काहीतरी स्वतंत्र घटक आहे जो आकाशात फिरतो. पण जेव्हा वारा शांत असतो, तेव्हा तो आणि आकाश एकच भासतात. हवा म्हणजेच गगनाचाच एक भाग आहे, त्याचे अस्तित्व स्वतंत्र नाही.

हेच आत्मा आणि देह, परमेश्वर आणि जीव यांच्या नात्याबद्दल ज्ञानेश्वर सांगतात. आपण जसे शरीर, मन, बुद्धी यांच्या हालचालींमध्ये अडकतो, तसे असता आपल्याला आपले “स्व” हे परमात्म्यापासून वेगळे वाटते. पण जसेच हे हालणे थांबते, मन शांत होते, तसा अनुभव येतो — “मी आणि तो वेगळे नाही.”

विज्ञानाचा आधार – वारा म्हणजे काय ?

आजच्या विज्ञानाच्या भाषेत पाहिलं तर वारा म्हणजे हवेचा प्रवाह. हवा म्हणजे नायट्रोजन, ऑक्सिजन, कार्बन डायऑक्साइड आदी वायूंचं मिश्रण. जेव्हा तापमान किंवा दाबात फरक पडतो, तेव्हा ही हवा एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी वाहते — तेच आपण “वारा” म्हणून अनुभवतो. पण ही हवा नेहमीच असते, फक्त ती स्थिर असली की आपल्याला जाणवत नाही. आपल्या त्वचेवर, पानावर, पाण्यावर हालचाल झाली कीच आपण तिला ओळखतो.

यावरून एक सुंदर आध्यात्मिक सत्य प्रकट होतं — “हालचाल म्हणजेच भेदभावाचा प्रारंभ.” जोपर्यंत स्थैर्य आहे, तोपर्यंत एकत्व आहे. जशी हवा शांत असते, तेव्हा ती गगनरूप दिसते, तसेच मन शांत असते तेव्हा आत्मा हा ब्रह्मरूप भासतो.

हालचालीतून भासलेला भेद

“जरी पवन हालवूनि पाहिजे, तरी गगनावेगळा देखिजे” — हा भासलेला भेद म्हणजेच माया. माया म्हणजे अशी शक्ती जी एकत्वात भेद निर्माण करते. जशी पंख्याने वारा फिरवला की हवेचं अस्तित्व वेगळं वाटू लागतं, तसेच मायेच्या फिरत्या चक्रात आपण आत्म्यापासून वेगळे आहोत असं वाटतं.

ज्ञानेश्वर म्हणतात, “एऱ्हवी गगन तो सहजें असे जैसें” — म्हणजे मुळात वारा आणि आकाशात काहीही भेद नाही. फक्त हालचालीमुळे तो भासतो. तसंच, परमात्म्याचा अंश असलेला जीव जेव्हा कर्म, विचार, भावना, इच्छांच्या हालचालीत गुंततो, तेव्हा तो स्वतःला मर्यादित समजतो. पण ही मर्यादा केवळ अनुभवाची, दृष्टिकोनाची असते — वास्तविकतेची नाही.

आध्यात्मिक दृष्ट्या — पवन म्हणजे चैतन्याची क्रिया

‘पवन’ म्हणजे चैतन्याची गति. जेव्हा आत्म्याचे चैतन्य प्रकट होते तेव्हा त्यातून मन, प्राण, बुद्धी यांचा प्रवाह निर्माण होतो. ही सर्व हालचाल म्हणजे “पवन” — पण या पवनाचं मूळ “गगन” आहे — म्हणजेच शुद्ध चैतन्य.
गगन म्हणजे निर्गुण, निराकार, सर्वव्यापी, अनंत ब्रह्म. त्या ब्रह्मातून जेव्हा संकल्पाचा हलकासा स्पर्श होतो, तेव्हा सृष्टीची सुरुवात होते. त्याचप्रमाणे मनुष्याच्या अंतःकरणात जेव्हा अहंकाराचा झंकार होतो, तेव्हा “मी” आणि “तो” असा भेद भासतो. परंतु हा भेद वाऱ्यासारखा क्षणभंगुर आहे.

मन म्हणजे पवन, आत्मा म्हणजे गगन

या ओवीचा मानवी मनावर लागू अर्थ असा — मन नेहमी चंचल असतं. ते सतत हालचाल करतं. विचारांच्या, भावनांच्या, कल्पनांच्या लाटा उठवतं. या हालचालीमुळे आपण आत्म्याच्या स्थिर, निर्विकार स्वरूपापासून दूर जातो. ध्यान, समाधी, आणि विवेकाने जेव्हा मन शांत होतं. तेव्हा ज्ञानेश्वरांनी सांगितलेला अनुभव येतो. “एऱ्हवी गगन तो सहजें असे जैसें” म्हणजेच आपण पुन्हा त्या शुद्ध, निराकार आत्म्यात विलीन होतो.

योगशास्त्रीय दृष्टीकोन

पतंजली योगसूत्रांमध्ये सांगितले आहे — “योगश्चित्तवृत्ती निरोधः।” जेव्हा चित्ताच्या वृत्ती थांबतात, तेव्हा योग म्हणजे एकत्व साध्य होतं. ज्ञानेश्वरही तेच सांगतात जेव्हा ‘पवन’ म्हणजे मनाची हालचाल थांबते, तेव्हा ‘गगन’ म्हणजे आत्मा उघड दिसतो.
योग म्हणजे वाऱ्याच्या हालचाली थांबवून पुन्हा त्याला त्याच्या मूळ स्वरूपात, आकाशरूपात विलीन करणं. म्हणूनच ध्यानात बसताना मनाची हालचाल कमी होत गेली की, आपण अंतःकरणातील शांततेत विलीन होतो.

विज्ञान व तत्त्वज्ञान यांचा संगम

आधुनिक विज्ञान सांगतं की प्रत्येक कणात ऊर्जा असते. ही ऊर्जा एका स्वरूपातून दुसऱ्या स्वरूपात बदलते, पण नष्ट होत नाही. हवेच्या प्रवाहातही तीच ऊर्जा आहे. ती स्थिर झाली की आपण तिला ‘शून्यता’ म्हणतो.
आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान सांगतं आत्मा शाश्वत आहे. तो हालतो, बदलतो, नष्ट होत नाही. तो सर्व हालचालींचा साक्षीदार आहे. म्हणूनच या ओवीतलं विज्ञान आणि अध्यात्म दोन्ही सांगतात. हालचाल ही केवळ “भास” आहे. मूळ सत्य स्थिर आहे.

गगनरूप आत्म्याचा अनुभव

जेव्हा संत समाधीस्थितीचे वर्णन करतात, तेव्हा ते म्हणतात, “माझे मीपण गेले, सर्वत्र तोच उरला.” हेच या ओवीतलं “एऱ्हवी गगन तो सहजें असे जैसें” म्हणजे गगन जसं सर्वत्र व्यापलेलं असतं आणि तरीही काही करत नाही, तसंच आत्मा सर्वकाळ साक्षी, निष्क्रिय, पण सर्वांना आधार देणारा आहे.

गगन आणि पवन यांचा अद्वैत संदेश

या ओवीत एक सूक्ष्म अद्वैतवाद आहे. वारा आणि आकाश यांच्यातील भेद म्हणजे दृश्याच्या स्तरावरचा द्वैतवाद. पण अंतर्मनाने पाहिलं तर वारा आकाशाशिवाय असूच शकत नाही. तसंच, जीव परमेश्वराशिवाय असू शकत नाही. आपला जीवभाव, आपली चेतना ही सर्व ब्रह्माचीच लीला आहे. आपल्याला फक्त हालचालीचा भास झाल्यामुळे आपण स्वतःला वेगळं समजतो.

विज्ञानातलं प्रतीकात्मक स्पष्टीकरण

जर आपण हे आधुनिक विज्ञानाच्या दृष्टीने समजावून घेतलं तर, आकाश म्हणजे “space-time continuum” म्हणजेच अस्तित्वाचं मूळ तत्त्व. वारा म्हणजे “energy in motion” म्हणजेच त्या space मध्ये घडणारा प्रवाह.
जेव्हा energy स्थिर असते, तेव्हा ती potential energy असते, आणि जेव्हा ती हालते, तेव्हा kinetic energy. पण दोन्ही एकाच अस्तित्वाचे वेगवेगळे अवस्थारूप आहेत. हेच ज्ञानेश्वर सांगतात, वारा आणि आकाश वेगळे नाहीत; फक्त गतीत असताना ते भिन्न वाटतात.

आत्मा आणि जग यांचं वैज्ञानिक तत्त्वज्ञान

क्वांटम भौतिकशास्त्र सांगतं की पदार्थ, प्रकाश, आणि ऊर्जा यांचं मूळ एकच आहे. विज्ञानात “wave-particle duality” म्हणजे तरंग आणि कण हे एकाच वस्तूचे वेगवेगळे रूप आहेत. अध्यात्मात हेच सांगितलं आहे. आत्मा आणि विश्व एकच आहेत, फक्त दृष्टिकोन वेगळा आहे.
जेव्हा आपण चैतन्याच्या गतीत अडकतो, तेव्हा आपल्याला ‘पवन’ भासतो; आणि जेव्हा आपण साक्षीभावात स्थिर होतो, तेव्हा आपण ‘गगन’ आहोत हे लक्षात येतं.

साधकासाठी संदेश

ही ओवी साधकाला सांगते “तू स्वतःला वेगळं समजतोस कारण तुझं मन हलतंय.” जसे पाण्यावर तरंग उठले की आकाशाचं प्रतिबिंब तुटलेलं दिसतं, तसेच मनाच्या हालचालीमुळे आत्म्याचं प्रतिबिंब विकृत होतं. तू मन शांत कर, वाऱ्याची गती थांबू दे. मग तुला लक्षात येईल, तूच ते गगन आहेस, जो सर्वकाही व्यापून राहिलाय.

ध्यानातील अनुभूती

ध्यान करताना काही क्षणी आपण जाणतो की श्वास हळूहळू मंदावतो. वारा म्हणजे प्राण आणि जेव्हा प्राण स्थिर होतो, तेव्हा मनही शांत होतं. त्या क्षणी जाणवतं, आत एक अनंत रिक्तता आहे, पण ती रिक्तता भीतीदायक नाही; ती जिवंत आहे, प्रकाशमय आहे. तेच “गगन” आहे. त्या अनुभवात वारा थांबतो, मन विरतं, फक्त “मी आहे” अशी साक्षी राहते.

निष्कर्ष – अद्वैताची अनुभूती

या एका ओवीत ज्ञानेश्वरांनी सांगितलं, भेद हा फक्त अनुभवाचा आहे, वास्तवाचा नाही. वारा आणि आकाश, जीव आणि ब्रह्म, मन आणि आत्मा — हे सर्व एकच आहेत. फक्त हालचालीमुळे भासलेला भेद आहे, पण त्या हालचालीचा स्रोत, आधार आणि शेवट — तो एकच आहे.

शेवटचा भावार्थ

जेव्हा आपण ज्ञानाच्या दृष्टीने पाहतो, तेव्हा हे समजतं — “मी” म्हणजेच तो “तो.” माझं चैतन्य म्हणजेच ब्रह्माचं चैतन्य. जशी हवा शांत झाली की ती गगनाशी एकरूप होते, तसंच मन शांत झालं की जीव परमेश्वराशी एकरूप होतो.

म्हणूनच ही ओवी केवळ तत्त्वज्ञान नाही, तर अनुभवाची दिशा दाखवते. मन शांत कर, विचारांचा पवन थांबव, आणि मग अनुभव येईल, “एऱ्हवी गगन तो सहजें असे जैसें.” म्हणजेच — “मुळात सर्वकाही एकच आहे, न हलणारं, निराकार, अनंत गगनरूप ब्रह्म.”