क्वांटम फिजिक्समधील आधुनिक सिद्धांतांशी सुसंगत अशी ज्ञानेश्वरीतील ओवी

तो सृजी पाळी संहारी । ऐसें बोलती जें चराचरीं ।
तें अज्ञान गा अवधारीं । पंडुकुमरा ।। ८२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय पांचवा

ओवीचा अर्थ – तो उत्पन्न करतो, पालन करतो व संहार करतो, असें त्याच्या कर्तृत्वाविषयीं सर्व लोकांत वर्णन होते, अर्जुना ऐक तें केवळ अज्ञान आहे.

तो – तो म्हणजे परमात्मा
सृजी पाळी संहारी – सृष्टी निर्माण करणारा, पालन करणारा आणि संहार करणारा
ऐसें बोलती जें चराचरीं – असं चराचर सृष्टीत बोललं जातं, समजलं जातं
तें अज्ञान गा अवधारीं – ते गा अवधार, म्हणजे ओ पांडव पुत्रा, हे समजून घे की हे अज्ञान आहे
पंडुकुमरा – अर्जुनाला संबोधन; पांडूचे पुत्र

हे अर्जुना, लोक म्हणतात की परमेश्वर सृष्टी निर्माण करतो, तिचं पालन करतो आणि शेवटी तिचा संहार करतो. पण हे समजणं म्हणजे अज्ञान आहे. असं समजणं म्हणजे आपण अजूनही परब्रह्माचं खरे स्वरूप ओळखलेलं नाही.

ही ओवी ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानयोग सांगताना वापरलेली आहे. भगवद्गीतेत भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की “मीच हे सगळं करतो असं जरी दिसत असलं, तरी प्रत्यक्षात मी निष्क्रिय आहे.” त्याच विचाराचा विस्तार ज्ञानेश्वरांनी या ओवीतून केला आहे.

“सृजन, पालन, संहार” – ही त्रिसूत्री त्रिगुणात्मक सृष्टीची क्रिया आहे. या क्रिया मायाच्या अधीन होऊन, प्रकृतीच्या त्रिगुणांनी प्रेरित होऊन होतात. परमात्मा हा या सगळ्याच्या पार आहे — तो नित्य, अक्रिय, साक्षीभावाने स्थित असतो.

ज्ञानेश्वर म्हणतात की, जेव्हा आपण परमेश्वरालाही “कर्ता” मानतो – की तो सृष्टी निर्माण करतो, चालवतो, संहारतो – तेव्हा आपण अद्यापही अज्ञानात आहोत. हे विधान फार सूक्ष्म आहे, कारण इथे कर्तेपणा (doership) नाकारला आहे. परब्रह्म हे अकर्ता, अबाधित, निष्क्रिय आहे – त्याच्या अस्तित्वामुळेच सगळं होतं, पण तो स्वतः काही करत नाही.

उदाहरणार्थ, सूर्य आपली कामं करत नाही, पण त्याच्या अस्तित्वामुळे प्रकाश होतो, झाडं वाढतात, फुलं उमलतात – पण सूर्य “कर्ता” नसतो. तसंच, परमात्मा सर्वत्र आहे, त्याच्यामुळे सृष्टी चालते, पण तो साक्षीभावाने स्थित आहे.

ज्ञानेश्वर सांगतात की जेव्हा तुम्ही परमेश्वरालाही सृष्टीचा कर्ता समजता, तेव्हा ती समजूत अजून अपूर्ण आहे – कारण त्या विचारात अजून द्वैत आहे – “कर्ता” आणि “कर्म”. परब्रह्माचा खरा अनुभव म्हणजे अद्वैत, जिथे “तो” आणि “मी” यांच्यात भेदच उरत नाही.

कर्तेपणाचं भान सोडणं — आधुनिक जगात ज्ञानेश्वरीचा संदेश

आपण सध्या ज्या युगात आहोत ते “कर्तृत्वावर आधारित युग” आहे. सगळं मोजमाप हे यशाच्या, कार्यक्षमतेच्या, स्पर्धेच्या तराजूत केलं जातं. “मी काय केलं?”, “माझा impact काय?”, “माझ्या decisions नी काय बदल घडवला?” — हे सतत विचारले जाते. या मीच कर्ता आहे या भानामुळेच माणूस तणावग्रस्त होतो, अहंकार वाढतो, जबाबदाऱ्या बोझा वाटायला लागतात आणि अपयश आलं की माणूस तुटतो.

🔶 ज्ञानेश्वरीचा संदेश:
ज्ञानेश्वर म्हणतात: “परमेश्वर हे सगळं करतो” असं समजणं देखील अज्ञान आहे. कारण परब्रह्म हे ‘कर्ता’च नाही — सगळं केवळ ‘होतं’ आहे.

🔹 या ओवीचा आधुनिक उपयोग:
✅ १. कर्तेपणाचं भान सोडणं – तणावमुक्त जीवन:
आपण रोजच्या आयुष्यात प्रत्येक गोष्टीसाठी स्वतःला जबाबदार धरतो. पण ही ओवी सांगते की, “कर्ता कोण?” या प्रश्नावर खोल विचार केला पाहिजे.
जर आपण फक्त निमित्तमात्र आहोत आणि गोष्टी नियमानुसार घडत आहेत, तर आपण तणाव कमी करू शकतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या प्रोजेक्टमध्ये खूप मेहनत घेऊनही अपेक्षित यश मिळालं नाही, तर हे समजणं की सगळं आपल्या हातात नाही — फार मोठा मानसिक आधार ठरतो.

✅ २. अहंकाराचं क्षालन – नम्रता आणि समत्व:
“मीच सगळं केलं” हा विचार अहंकार वाढवतो. आणि “मी काहीच करू शकत नाही” असा विचार आत्मविश्वास कमी करतो. या दोघांच्या मधला समतोल म्हणजे — कर्तेपण टाळून, कर्म करत राहणं. ही ओवी सांगते की, परमेश्वर सुद्धा “कर्ता” नाही — तर आपण का ‘सर्वकर्मकर्ता’ व्हावं?

✅ ३. कामाच्या व्यस्ततेत ‘साक्षीभाव’ विकसित करणे:
साक्षीभाव म्हणजे ‘inside observer’ — काम करता करता, भावनांच्या, यशअपयशाच्या लाटांमध्ये हरवून न जाता, शांतपणे सर्व गोष्टी पाहाणे. ही ओवी आपल्याला सूचित करते की “घडणं” आणि “करणं” यात सूक्ष्म फरक आहे. हे समजल्यावर माणूस action मध्ये राहतो, पण reaction मध्ये अडकत नाही.

✅ ४. धर्म, तत्त्वज्ञान व विज्ञानात समन्वय:
आजच्या युगात अनेक लोक अध्यात्म spirituality आणि विज्ञान science यामध्ये विरोध मानतात. पण ही ओवी एक सुरेख दुवा “bridge” आहे — ती सांगते की, “कृती होते आहे, पण कर्ता म्हणून कोणीच नाही.”

हेच Quantum Physics मध्ये देखील आढळतं – “observer effect”, “field-based causality” अशा आधुनिक सिद्धांतांशी ही ओवी सुसंगत आहे.

✅ ५. ईगो मॅनेजमेंट व लीडरशिप:
कॉर्पोरेट मॅनेजमेंटमध्ये “ego-less leadership” हा प्रकार आता चर्चेत आहे. ही ओवी, त्याचा आध्यात्मिक पाया घालते. सत्य नेतृत्व हे “मीच सर्वकाही घडवतो” या भावनेवर चालत नाही, तर “मी माध्यम आहे” या भावनेवर टिकून राहतं.

✨ उपसंहार:
ही ओवी म्हणजे कर्तेपणाचं विसर्जन, साक्षीभावाचं शिक्षण, आणि आत्मबोधाचा मार्गदर्शन आहे. आजच्या स्पर्धात्मक आणि व्यक्तिकेंद्रित जगात, ही ओवी सांगते की – “तू फक्त निमित्त आहेस, कर्म करत राहा, पण त्याचा अभिमान नको आणि बोझाही नको.” ज्ञानेश्वरीमधील ही एकच ओवी, जीवनातली अनेक गुंतागुंत सोडवू शकते.

साक्षीभाव — नवीन युगातलं ध्यान
जगभरात mindfulness आणि detachment यांचा बोलबाला आहे. ज्ञानेश्वर हेच तर सांगत होते — साक्षी रहा, अहंकार नको.

कर्म करा, पण “मीच करतो” असा अभिमान ठेऊ नका. कारण “घडणं” हे तुमच्यामुळे नाही — तुमच्या उपस्थितीत घडतंय. ही वृत्ती म्हणजेच सच्चा साक्षीभाव.

नेतृत्व, कॉर्पोरेट आणि अहंकार व्यवस्थापन
कॉर्पोरेट लीडरशिपमध्ये “ego-less leadership” वर भर दिला जातो. ही ओवी त्याला आध्यात्मिक आधार देते. “मी घडवलं” ही भावना नसेल, तेव्हा माणूस खऱ्या अर्थाने मोठं काम करू शकतो.

🔬 विज्ञानाशी जुळणारा बिंदू:
Quantum Physics मध्ये ‘observer effect’ हे सांगतं — निरीक्षकाच्या अस्तित्वामुळेच सृष्टी घडते.

ज्ञानेश्वरांनी तेच एका ओवीत सांगून टाकलं —
परब्रह्म कर्ता नाही, तो साक्षी आहे.

⚛️ Quantum Physics म्हणजे काय?

Quantum Physics, विशेषतः Quantum Field Theory आणि Observer Effect, ही आधुनिक विज्ञानाची अत्यंत गहन आणि मूलभूत शाखा आहे. या शाखेत पदार्थाचं अंतिम स्वरूप “कण” (particles) नसून “field” (ऊर्जामय तरंग) मानलं जातं.
यातले काही मूलतत्त्वे:

1. Observer Effect — निरीक्षकाच्या उपस्थितीमुळेच मोजमाप ठरतात. म्हणजे “बाह्य जग तसंच आहे” हा गैरसमज आहे.
2. Non-locality — सर्व गोष्टी परस्पर जोडलेल्या आहेत (entangled), त्या स्वतंत्रपणे अस्तित्वात नाहीत.
3. No fixed reality — गोष्टी निश्चित नाहीत, तेव्हाच घडतात जेव्हा आपण पाहतो.

🪔 ओवी आणि विज्ञान यामधील अद्भुत सुसंगती:

1. कर्ता कोण? – परब्रह्म की निरीक्षक?

ज्ञानेश्वर सांगतात — परमेश्वर सृष्टी निर्माण करत नाही, तो फक्त साक्षी आहे. Quantum Physics देखील म्हणते — निर्मिती/सृष्टी ही ‘observer’-च्या उपस्थितीमुळे घडते. जसे “electron” कुठे आहे हे observed केल्याशिवाय ठरूच शकत नाही — तसेच ज्ञानेश्वर म्हणतात — परब्रह्म हे ‘कर्ता’ नसून ‘द्रष्टा’ आहे.

2. Field-based causality vs. सृष्टीचे अद्वैतस्वरूप

Quantum Field Theory मध्ये, प्रत्येक कण एक ‘field excitation’ आहे — म्हणजे संपूर्ण विश्व हे एकाच क्षेत्राचे (field) स्पंदन आहे.

ज्ञानेश्वर म्हणतात –

“परब्रह्म हे सर्वत्र आहे. त्याच्याशिवाय काही नाही.” हीच कल्पना field-based non-duality ला जवळची आहे.

3. Duality (द्वैत) ही अज्ञानाची लक्षणं

ज्ञानेश्वर म्हणतात –

“सृजन, पालन, संहार ही त्रिगुणात्मक (द्वैतमूलक) रचना अज्ञानातून उद्भवते.”
Quantum Physics मध्येही, particle-wave duality हे मान्य असलं तरी, त्याचा खरा निष्कर्ष असा निघतो — आपण जे पाहतो ते आपल्या निरीक्षणावर अवलंबून असतं.
म्हणजेच – द्वैत हे perception-निष्ठ आहे, तत्त्वतः अस्तित्वात नाही.

🌌 आधुनिक उदा.: Double-slit Experiment

Double-slit प्रयोगात, प्रकाश किंवा इलेक्ट्रॉन हा कधी कणसारखा वागतो, तर कधी तरंगसारखा — हे त्याच्यावर कोणीतरी पाहतंय की नाही, यावर अवलंबून असतं.

ज्ञानेश्वरी सांगते:

“जग घडतंय” हे समजणं अज्ञान आहे,
कारण “घडणं” ही प्रक्रिया मायिक अनुभूतीवर आधारित आहे —
परब्रह्म स्वतः मात्र अक्रिय, निराकार, साक्षीस्वरूप आहे.

🧘‍♀️ ध्येय एकच — ‘कर्ता’पणाच्या पलीकडे जाणं

आधुनिक विज्ञान “Measurable Reality” कडे पाहतं,
तर अध्यात्म “Transcendental Reality” कडे.

पण दोघांनाही कर्तेपणापासून विरक्त, एकत्रित साक्षी-सिद्धता ही संकल्पना मान्य आहे.

🧩 ओवीतील शब्द आणि विज्ञानातील संकल्पना – समांतर तुलना:

🔚 उपसंहार:

ज्ञानेश्वरांची ही ओवी आधुनिक विज्ञानाशी जुळणारी वाटते हे केवळ योगायोग नाही — हे दाखवते की सत्य हे एकच आहे, केवळ ते सांगण्याच्या भाषा वेगळ्या आहेत.

अध्यात्म म्हणतं – “साक्षीभाव स्वीकारा”
विज्ञान म्हणतं – “निरीक्षकाला गृहित धरल्याशिवाय विश्व समजत नाही.”

या दोघांची भेट ही मानवतेच्या ज्ञानप्राप्तीचा अत्युच्च क्षण आहे.

“कर्तेपणाचा त्याग आणि साक्षीभावाचा स्विकार” –
हेच ज्ञानेश्वरी आणि Quantum Physics दोघांचंही अंतिम साध्य आहे.