परब्रह्म म्हणजे काय ?

जें ऐसेंही परि विरुळें । इये विज्ञानाचिये खोळे ।
हालवलेंही न गळे । ते परब्रह्म ।। १७ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – जें इतकेंहि सूक्ष्म असून झिरझिरीत असलेल्या या प्रपंचरूप वस्त्राच्या गाळणीतून हालवलें तरी गळत नाही, ते परब्रह्म होय.

खूप सूक्ष्म, अत्यंत नितळ आणि गूढ असा हा ज्ञानेश्वरीतील विचार आहे. संत ज्ञानदेव महाराज परब्रह्माचे स्वरूप सांगताना येथे अशी प्रतिमा वापरतात की ती केवळ बुद्धीला नव्हे, तर अंतःकरणालाही थरथरवून सोडते.

“जें ऐसेंही परि विरुळें ।
इये विज्ञानाचिये खोळे ।
हालवलेंही न गळे ।
ते परब्रह्म ।।”

ही ओवी ऐकताना प्रथमदर्शनी एक विरोधाभास जाणवतो. विरळ आहे, सूक्ष्म आहे, झिरझिरीत आहे; आणि तरीही हालवले तरी गळत नाही ! जे काही सूक्ष्म असते, ते सहज गळून जावे अशी आपली धारणा. पाण्यापेक्षाही पातळ, वायूपेक्षाही हलके, आकाशासारखे निराकार असलेले तत्त्व कसे काय “गळत नाही”? याच प्रश्नातून या ओवीचे गाढ निरूपण उलगडत जाते.

ज्ञानदेव महाराज येथे “विज्ञानाचिये खोळे” अशी संकल्पना मांडतात. खोळ म्हणजे वस्त्र, आवरण, पडदा. हे विज्ञान म्हणजे स्थूल विज्ञान नव्हे—भौतिकशास्त्र, गणित, तर्क किंवा प्रयोगशाळेतील ज्ञान नव्हे—तर आत्मज्ञान, अनुभूतीचे विज्ञान. ही खोळ म्हणजे संपूर्ण प्रपंच, देह, मन, बुद्धी, अहंकार, पंचमहाभूत, नाम-रूप, कारण-कार्य, सृष्टी-लय—हे सारे मिळून तयार झालेले अस्तित्वाचे वस्त्र.

हा प्रपंच झिरझिरीत आहे. तो स्थायी नाही, क्षणभंगुर आहे, सतत बदलणारा आहे. जन्म, जरा, व्याधी, मृत्यू याच्या चाळणीतून तो जातो. सुख-दुःख, लाभ-हानी, जय-पराजय, मान-अपमान यांच्या धक्क्यांनी तो हलतो. या वस्त्रात असंख्य छिद्रे आहेत—म्हणजेच असत्य, अनित्यता आणि अपूर्णता. सामान्यतः अशा वस्त्रातून जे काही सूक्ष्म असेल ते सहज गळून पडले पाहिजे. पण ज्ञानदेव म्हणतात—हालवले तरी जे गळत नाही, ते परब्रह्म आहे.

याचा अर्थ असा की परब्रह्म हे प्रपंचाच्या आत असूनही प्रपंचाने बाधित होत नाही. प्रपंच हलतो, बदलतो, नष्ट होतो; पण परब्रह्म मात्र अचल, अविनाशी, अढळ राहते. हे तत्त्व प्रपंचात मिसळलेले असते, पण प्रपंचासारखे होत नाही. जसे आकाश सर्वत्र व्यापून आहे, पण कुठेही अडकत नाही; जसे सूर्य हजारो पाण्याच्या पात्रांत प्रतिबिंबित होतो, पण पाण्याच्या हालचालींनी त्याला काहीही होत नाही.

ही ओवी केवळ तात्त्विक विधान नाही; ती आपल्या दैनंदिन जीवनावर भाष्य करणारी आहे. आपण स्वतःला देह मानतो, मन मानतो, विचार मानतो, भूमिका मानतो. या साऱ्याला आपण “मी” म्हणतो. पण हे सारे झिरझिरीत वस्त्र आहे. काळाच्या ओघात बदलणारे, नाश पावणारे. आज जे आहे ते उद्या नाही, आणि उद्या जे असेल ते काल नव्हते. या वस्त्राला धक्का लागतो—अपयशाचा, दुःखाचा, अपमानाचा—तेव्हा आपण कोसळतो, घाबरतो, अस्थिर होतो. कारण आपण स्वतःला त्या वस्त्राशी एकरूप करून घेतलेले असते.

ज्ञानेश्वरीचा हा उपदेश सांगतो की खरे “मी” हे या वस्त्रात अडकलेले नाही. देह-मन-बुद्धी ही केवळ विज्ञानाची खोळ आहे. त्या खोळीतून जे काही गळत नाही, जे बदलत नाही, जे साक्षीभावाने सर्व काही पाहत राहते—तेच परब्रह्म, आणि तेच आपले खरे स्वरूप आहे.

“हालवलेंही न गळे”—ही ओळ अत्यंत अर्थगर्भ आहे. हालवणे म्हणजे काय? जीवनातील हालचाल, संघर्ष, कर्म, कर्तृत्व, साधना, तपस्या, संसार, वैराग्य—हे सारे हालवणेच आहे. या सगळ्या हालचालींतून परब्रह्म गळून जात नाही. उलट, या हालचालींमध्येच ते स्वतःला प्रकट करते. आपण कर्म करतो, पण कर्माच्या फळात अडकत नाही—कारण आत असलेले तत्त्व अकर्ता आहे. आपण दुःख भोगतो, पण आत कुठेतरी शांततेचा दीप अखंड तेवत राहतो—कारण परब्रह्म दुःखाच्या पलीकडे आहे.

ज्ञानदेव महाराजांनी येथे सूक्ष्मतेचे एक अद्भुत तत्त्व मांडले आहे. परब्रह्म अत्यंत सूक्ष्म आहे, पण दुर्बल नाही. ते विरळ आहे, पण रिकामे नाही. ते निराकार आहे, पण निःसार नाही. आपल्याला सूक्ष्म म्हणजे कमजोर असे वाटते, पण येथे सूक्ष्म म्हणजे सर्वात अधिक व्यापक आणि शक्तिमान. अणूपेक्षाही सूक्ष्म असून ते ब्रह्मांड व्यापून टाकते.

ही ओवी अद्वैताचा कळस दाखवते. प्रपंच आणि परब्रह्म वेगळे नाहीत; परंतु प्रपंचाच्या असत्यपणात परब्रह्माचे सत्य गळून जात नाही. लाट उसळते, फुटते, नाहीशी होते; पण पाणी शिल्लक राहते. मातीपासून कुंभ बनतो, तुटतो; पण माती नष्ट होत नाही. तसेच जन्म-मृत्यू, येणे-जाणे, सुख-दुःख यांच्या हालचालींमध्ये परब्रह्म अबाधित राहते.

या निरूपणाचा खरा हेतू तात्त्विक चर्चा करणे नव्हे, तर साधकाला अंतर्मुख करणे हा आहे. ज्ञानदेव महाराज आपल्याला विचारायला लावतात—आपण गळतो का? जीवनातील प्रत्येक धक्क्याने आपली ओळख ढासळते का? अपमानाने आपण शून्य होतो का? कौतुकाने फुगतो का? जर तसे होत असेल, तर आपण स्वतःला त्या झिरझिरीत वस्त्राशी जोडले आहे. पण जर हालचालींमध्येही आत कुठेतरी स्थिरता, शांतता, साक्षीभाव टिकून असेल, तर आपण परब्रह्माच्या जवळ पोहोचलो आहोत.

ज्ञानेश्वरीचा हा अध्याय ध्यानयोगाशी संबंधित आहे. येथे ध्यान म्हणजे डोळे मिटून बसणे एवढेच नाही, तर जीवनाकडे साक्षीभावाने पाहण्याची कला आहे. देह हालतो, मन हालते, विचार बदलतात; पण जो या साऱ्याचा साक्षी आहे, तो हालवताही न गळणारा परब्रह्म आहे. त्या तत्त्वाशी एकरूप होणे म्हणजे मुक्ती.

अखेरीस ही ओवी आपल्याला एक गुपित सांगते—आपण परब्रह्म शोधायला कुठे बाहेर जायचे नाही. ते इथेच आहे, या क्षणी आहे, आपल्या अस्तित्वाच्या मध्यभागी आहे. फक्त आपण ज्या वस्त्राला “मी” म्हणतो, त्यापलीकडे पाहण्याची गरज आहे. प्रपंच झिरझिरीत आहे हे ओळखणे म्हणजे वैराग्य; आणि त्या झिरझिरीत वस्त्रातही न गळणारे तत्त्व ओळखणे म्हणजे ज्ञान.

म्हणून ज्ञानदेव महाराज ठामपणे सांगतात—जे इतके सूक्ष्म असूनही प्रपंचाच्या गाळणीतून हालवले तरी गळत नाही, जे बदलातही अबदल राहते, जे असण्यातही नसण्यातही समान आहे—तेच परब्रह्म आहे. आणि तेच तू आहेस.